منبع: علوم و نظرگاه‌های شاخص (جلد نخست)
« التمهید فی شرح رسالة قواعد التوحید» یا « تمهید القواعد» نوشتهٔ صائن‌الدین بن ترکهٔ اصفهانی (۷۷۰ ـ ۸۳۵ ه. ق) از تابعان عرفان ابن‌عربی است. این کتاب شرح « قواعد التوحید» است. قواعدالتوحید تألیف ابوحامد محمد اصفهانی جدّ شارح است.
کتاب تمهیدالقواعد مطلق وجود و مظهر آن را بحث می‌کند. مهم‌ترین گزاره‌ای که این کتاب در اثبات آن می‌کوشد این است که مطلق وجود به اعتبار اطلاقی که دارد، عاری از ترکیب می‌باشد و کثرتی به آن راه ندارد. وجود چون مطلق است، نمی‌شود اسمی حقیقی برای آن گذاشت و نه رسمی دارد و نه نعت و وصفی؛ چرا که این امور با لحاظ تعین و وجه تخصص به ذات مطلق یا به مطلق ذات نسبت داده می‌شود. بنابراین حضرت حق‌تعالی به ذات خود تنها وحدت ذاتی و تشخص حقیقی را اقتضا دارد که از آن، به «غیب هویت» و «لاتعین» تعبیر می‌شود. این کتاب در بخش نخست خود وحدت شخصی وجود را تبیین می‌کند. ماتن که در ابتدا از شاگردان فلسفهٔ مَشّا بوده است، بعد از آن به عرفان رو می‌آورد و به نظریهٔ وحدت شخصی وجود می‌رسد.
سخنی دومی که این کتاب دارد آن است که مَظهری کلی، جامع و تام برای هویت غیبی می‌باشد که تمامی اسما و حقایق در آن ظهور دارند و بسیط‌ترین مظاهر و نزدیک‌ترین و مقرب‌ترین آن‌ها به ذات حق‌تعالی است. از این مَظهر کلی و حقیقت جامع در قرآن‌کریم به « عالین» تعبیر شده است که همان مقام خلافت حقیقی الهی و ولایت کلی ظلّی می‌باشد. مظهر این حقیقت الهی، همان « انسان کامل» است، که با جمعیت، اعتدال، سعه و کمالی که دارد، جامع بین مظهریت ذات مطلق و اسما و صفات و افعال الهی و نیز جامع میان حقایق ربوبی و نسبت‌های اسمایی و حقایق فیض و صفات خلقی است. پس انسان کامل جامع مرتبهٔ جمع و تفصیل و چیره بر حضرات ربوبی و عوالم فیض است. بنابراین این انسان است که می‌تواند خود را به مرتبهٔ وصول به اطلاق ذاتی برساند. این‌گونه است که این کتاب نظریهٔ انسان کامل عرفان را مطرح می‌کند.
آن‌چه گذشت محتوا و بن‌مایهٔ اصلی کتاب «تمهید القواعد» می‌باشد که مصنف عارف و شارح علامه، نهایت جهد و سعی خود را در برهانی‌ساختن آن بر طبق فلسفهٔ مشّایی به کار گرفته‌اند. البته انتخاب رویهٔ فلسفی مشّا در دفاع از یافته‌های عرفانی و شهودی، خلل‌هایی را به این نظریهٔ محکم وارد ساخته است که آن را در شرح خود بر تمهیدالقواعد روشن نموده‌ام. هم‌چنین در این شرح، اشکالاتی که منتقدان نظریهٔ وحدت وجود دارند، به‌ویژه ایرادات کتاب «تحریر تمهیدالقواعد» را پاسخ داده‌ام. در این شرح مشخص کرده‌ام که با طریق مشّایی نمی‌توان به داده‌های عرفانی رسید و این روش فلسفی از آن بلندای معرفت، دور و بیگانه است. هم‌چنین قضایای عرفانی این کتاب، از حدّ عرفان محبّی و مدرسه‌ای تجاوز ننموده است، و حال آن‌که ما در نوشته‌های خود، عرفان محبوبی را که تکیهٔ آن بر وحدت و عشق پاک و بی‌طمع وجودی است، اهتمام داشته‌ایم.
منبع: علوم و نظرگاه‌های شاخص (جلد نخست)
