نظام احسن عنایی و اقتضاءات مشاعی

منبع: علوم و نظرگاه‌های شاخص (جلد نخست)

ظهور استعدادی

امکان استعدادی وصف ماده است. استعداد از سنخ ظهور و دارای قرب و بعد و باطن و ظاهر است که پایان آن هم‌چون ابتدای آن، فعلیت می‌باشد و برای همین ما قایل به ظهور استعدادی هستیم نه امکان استعدادی. امکان استعدادی انتزاع ذهنی نسبت به ناآگاهی از فرجام استعداد می‌باشد و هم‌چون دیگر انواع امکان، تحقق خارجی ندارد. استعداد ظهوری نوعی فعلیت است نه قوه، و شدت و ضعف می‌پذیرد و به همین وزان، تعدد انتزاع در ذهن ایجاد می‌کند. برای نمونه آدمی استعداد دل‌شدن را دارد، بعد از آن می‌تواند دلبر شود.

نظام احسن عنایی و اقتضاءات مشاعی

استعدادی‌بودن ظهور، نظام ظهور را احسن ساخته است. این استعداد است که حُسن آن را کامل ساخته است؛ اگرچه همین نظام بیش‌تر انسان‌ها را کفور و رفوزه ساخته و جهنم‌ساز است. حُسن نظام به همین استعداد و به اقتضاءات قربی (نزولی) و کسبی (صعودی) به صورت نسبی و مشاعی و به تناسبِ هدف و غایتی که دارد، می‌باشد. گُتره، سستی، تجافی، تزلزل، اختلاف و تخلفی در این نظام اقتضایی مشاعی نسبی برای غیر محبوبان اولی و ذاتی که بر علیت و ضرورت هستند، نمی‌باشد و هر کسی بر سر سفرهٔ کردار خود به صورت لزومی و ضروری نشسته است و همین امر اراده، آزادی عمل، اختیار، تکلیف، مسئولیت‌پذیری، پاسخ‌گویی و نظام جزا، مکافات و عقاب را حتی برای تمامی انسان‌های عادی و محبی و حتی سجینی و مغضوبی و نیز غیر انسان ایجاب می‌کند تا اعتدال نظام احسن حفظ شود. البته هستی و پدیده‌های آن از آن‌جا که دارای نظام جمعی و کردار مشاعی می‌باشند، باید به تمامی هستی و پدیده‌های آن پاسخگو باشند. به هر روی تمامی شدن‌ها زمینهٔ حسن را داراست و فاعل ظهور، مسیر هموار ظهور، راهنما و هدف آن تأمین می‌باشد. ضرورت حاکم بر نظام هستی نیز منافاتی با آزادی، اراده و اختیار ندارد؛ زیرا این ضرورت به اسباب و لوازم و تراتیب و به گونهٔ اقتضایی نسبی و مشاعی البته برای غیر محبوبان ذاتی که به ضرورتِ بقا و عشق وجودی کار می‌پردازند، محقق می‌شود. ضرورت غیر از جبر و زور است. اراده در ایجاد تشخص یک پدیده و فعل به‌گونهٔ علت جزیی دخیل می‌باشد تا محقق گردد و جزیی از نظام و سیستم چیره بر ناسوت می‌باشد. قاعدهٔ «الشی‌ء اذا لم یتشخص لم یوجد» به ضرورت و وجوب علت تام هر چیزی ناظر است که در نظام ظهور به گونهٔ مشاعی و کردار جمعی اعم از وجود و ظهور می‌باشد و هیچ ظهور و فعلی به گونهٔ تفکیکی و فرد اعتباری ندارد.

عنایت

آن‌چه نظام ظهور را احسن ساخته و از بحث‌های مهم وجود و ظهور می‌باشد، عنایت و عشق وجود به ظهور می‌باشد. ابتدا اصل ظهور و چیستی و چگونگی پیدایش آن بحث می‌شود. سپس بحث عنایت می‌آید که تبیین شگفتی‌های ظهور و احسن‌بودن آن می‌باشد. عنایت وجود یعنی بدایع، لطایف، ظرایف و دقایق و شرافت ظهور و احسن‌بودن آن. تمامی پدیده‌ها دارای حیات، حرکت و سرعت سیر می‌باشند. هر ظهوری سیری ویژه و عنایتی نو و متفاوت از وجود دارد و همین امر، مرتبه را می‌سازد و ظهورها را از هم متمایز می‌گرداند. ظهور به طبیعت، علم، اراده و همت پدید می‌آید. در عنایت وجود باید عشق، ظرافت، زیبایی و نظام احسن را دید. عنایت وجود یعنی وجود با نهایت اهتمام و منتهای دقت و با تمام علم، قدرت، اراده و عشق، ظهور را پدید آورده و آن را احسن نموده است.

راه درک نظام احسن و شگفتی‌های ظهور، رشد علوم طبیعی و تجربی به روش رایج آکادمیک و تحقیق جزیی آزمایشگاهی می‌باشد تا حکمت طبیعی هم‌چون توحید مفضل به‌گونهٔ واقعی و کاربردی رقم بخورد. بعد از آن، علوم عقلی و فلسفه و عرفان مسیر می‌یابد و هر علمی موضوع و قلمروی خویش را پاس می‌دارد.

منبع: علوم و نظرگاه‌های شاخص (جلد نخست)