نوار خارج فقه نوار شماره ۱۳۲۳ / تاریخ ۷ / ۱۲ / ۱۳۸۹
آیات خمس و زکات در قرآن کریم و نسبت آن با جامعه بدوی:
در تمامی آیات ذیل ـ که مربوط به خمس است ـ مشاهده می‌کنید که موضوع فقط بر روی شخص و انسان آمده و فردمداری ویژگی جامعه بدوی است:
۱ – وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَیءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَی وَالْیتَامَی وَالْمَسَاکینِ وَابْنِ السَّبِیلِ إِنْ کنْتُمْ آَمَنْتُمْ بِاللَّهِ(۱)
۲ – وَآَتِ ذَا الْقُرْبَی حَقَّهُ وَالْمِسْکینَ وَابْنَ السَّبِیلِ وَلاَ تُبَذِّرْ تَبْذِیرا(۲)
۳ – إِنَّ اللَّهَ یأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالاْءِحْسَانِ وَإِیتَاءِ ذِی الْقُرْبَی وَینْهَی عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْکرِ وَالْبَغْی یعِظُکمْ لَعَلَّکمْ تَذَکرُونَ(۳)
۴ – یسْأَلُونَک عَنِ الاْءَنْفَالِ قُلِ الاْءَنْفَالُ لِلَّهِ وَالرَّسُولِ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَصْلِحُوا ذَاتَ بَینِکمْ وَأَطِیعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ إِنْ کنْتُمْ مُؤْمِنِینَ(۴)
۵ – وَمَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَی رَسُولِهِ مِنْهُمْ فَمَا أَوْجَفْتُمْ عَلَیهِ مِنْ خَیلٍ وَلاَ رِکابٍ وَلَکنَّ اللَّهَ یسَلِّطُ رُسُلَهُ عَلَی مَنْ یشَاءُ وَاللَّهُ عَلَی کلِّ شَیءٍ قَدِیرٌ(۵)
۶ – مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَی رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَی فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَی وَالْیتَامَی وَالْمَسَاکینِ وَابْنِ السَّبِیلِ کی لاَ یکونَ دُولَةً بَینَ الاْءَغْنِیاءِ مِنْکمْ(۶)؛ خداوند در این آیه تاکید می‌نماید که نبایستی برخی در
۱- انفال / ۴۱ (و بدانید که هر چیزی را به غنیمت گرفتید یک پنجم آن برای خدا و پیامبر و برای خویشاوندان او و یتیمان و بینوایان و در راه‌ماندگان است اگر به خدا و آنچه بر بنده خود در روز جدایی حق از باطل روزی که آن دو گروه با هم روبرو شدند نازل کردیم ایمان آورده‌اید و خدا بر هر چیزی تواناست)
۲- اسراء / ۲۶ (و حق خویشاوند را به او بده و مستمند و در راه‌مانده را دستگیری کن و ولخرجی و اسراف مکن)
۳- نحل / ۹۰ (در حقیقت خدا به دادگری و نیکوکاری و بخشش به خویشاوندان فرمان می‌دهد و از کار زشت و ناپسند و ستم باز می‌دارد به شما اندرز می‌دهد باشد که پند گیرید)
۴- انفال / ۱ (ای پیامبر از تو در باره غنایم جنگی می‌پرسند بگو غنایم جنگی اختصاص به خدا و فرستاده او دارد پس از خدا پروا دارید و با یکدیگر سازش نمایید و اگر ایمان دارید از خدا و پیامبرش اطاعت کنید.)
۵- حشر / ۶ (و آنچه را خدا از آنان به رسم غنیمت عاید پیامبر خود گردانید شما برای تصاحب آن اسب یا شتری بر آن نتاختید ولی خدا فرستادگانش را بر هر که بخواهد چیره می‌گرداند و خدا بر هر کاری تواناست)
۶- حشر / ۷ (آنچه خدا از دارایی ساکنان آن قریه‌ها عاید پیامبرش گردانید از آن خدا و از آن پیامبر او و متعلق به خویشاوندان نزدیک وی و یتیمان و بینوایان و درراه‌ماندگان است تا میان توانگران شما دست به دست نگردد و آنچه را فرستاده او به شما داد آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت بازایستید و از خدا پروا بدارید که خدا سخت‌کیفر است.)
(۱۶)
جامعه ثروتمند و سرمایه‌دار و عده‌ای مسکین و درمانده باشند.
در آیات مربوط به زکات نیز نام جامعه به ذهن متبادر نمی‌شود و تنها سخن بر روی اشخاص و افراد است.
۱ – وَآَتَی الْمَالَ عَلَی حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبَی وَالْیتَامَی وَالْمَسَاکینَ وَابْنَ السَّبِیلِ وَالسَّائِلِینَ وَفِی الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلاَةَ وَآَتَی الزَّکاةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا وَالصَّابِرِینَ فِی الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَحِینَ الْبَأْسِ(۱)
۲ – الَّذِینَ لاَ یؤْتُونَ الزَّکاةَ وَهُمْ بِالاْآَخِرَةِ هُمْ کافِرُونَ(۲)
۳ – یا أَیهَا الَّذِینَ آَمَنُوا إِنَّ کثِیرا مِنَ الاْءَحْبَارِ وَالرُّهْبَانِ لَیأْکلُونَ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَیصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَالَّذِینَ یکنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلاَ ینْفِقُونَهَا فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِیمٍ(۳)
۴ – ( البینة : ص ( ۵وَمَا أُمِرُوا إِلاَّ لِیعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ حُنَفَاءَ وَیقِیمُوا الصَّلاَةَ وَیؤْتُوا الزَّکاةَ وَذَلِک دِینُ الْقَیمَةِ(۴)
۵ – وَفِی أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ(۵)
۶ – خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَکیهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَیهِمْ إِنَّ صَلاَتَک سَکنٌ لَهُمْ وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ(۶) خداوند متعال در این آیه به پیامبر اکرم (صل الله علیه و آله و سلم) می‌فرماید که پس
۱- بقره / ۱۷۷ (… و مال خود را با وجود دوست داشتنش به خویشاوندان و یتیمان و بینوایان و در راه‌ماندگان و گدایان و در راه آزاد کردن بندگان بدهد و نماز را برپای دارد و زکات را بدهد و آنان که چون عهد بندند به عهد خود وفادارانند و در سختی و زیان و به هنگام جنگ شکیبایانند آنانند کسانی که راست گفته‌اند و آنان همان پرهیزگارانند)
۲- فصلت / ۷ (همان کسانی که زکات نمی‌دهند و آنان که به آخرت ناباورند.)
۳- توبه / ۳۴ (ای کسانی که ایمان آورده‌اید بسیاری از دانشمندان یهود و راهبان اموال مردم را به ناروا می‌خورند و آنان را از راه خدا باز می‌دارند و کسانی که زر و سیم را گنجینه می‌کنند و آن را در راه خدا هزینه نمی‌کنند ایشان را از عذابی دردناک خبر ده)
۴- بینه / ۵ (و فرمان نیافته بودند جز اینکه خدا را بپرستند و در حالی که به توحید گراییده‌اند دین خود را برای او خالص گردانند و نماز برپا دارند و زکات بدهند و دین ثابت و پایدار همین است.)
۵- ذاریات / ۱۹ (و در اموالشان برای سائل و محروم حقی معین بود)
۶- توبه / ۱۰۳ (از اموال آنان صدقه‌ای بگیر تا به وسیله آن پاک و پاکیزه‌شان سازی و برایشان دعا کن زیرا دعای تو برای آنان آرامشی است و خدا شنوای داناست.)
(۱۷)
از دریافت زکات از بندگانش تشکر و قدردانی نماید.
۷ – أَلَمْ یعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ هُوَ یقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَیأْخُذُ الصَّدَقَاتِ وَأَنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ(۱)
۸ – یا أَیهَا الَّذِینَ آَمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَیبَاتِ مَا کسَبْتُمْ وَمِمَّا أَخْرَجْنَا لَکمْ مِنَ الاْءَرْضِ(۲)
۹ – وَمَا آَتَیتُمْ مِنْ رِبا لِیرْبُوَ فِی أَمْوَالِ النَّاسِ فَلاَ یرْبُو عِنْدَ اللَّهِ وَمَا آَتَیتُمْ مِنْ زَکاةٍ تُرِیدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولَئِک هُمُ الْمُضْعِفُونَ(۳)
۱۰ – یسْأَلُونَک مَاذَا ینْفِقُونَ قُلْ مَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَیرٍ فَلِلْوَالِدَینِ وَالاْءَقْرَبِینَ وَالْیتَامَی وَالْمَسَاکینِ وَابْنِ السَّبِیلِ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَیرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِیمٌ(۴)
۱۱ – لِلْفُقَرَاءِ الَّذِینَ أُحْصِرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ لاَ یسْتَطِیعُونَ ضَرْبا فِی الاْءَرْضِ یحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِیاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسِیمَاهُمْ لاَ یسْأَلُونَ النَّاسَ إِلْحَافا وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَیرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِیمٌ(۵)
۱۲ – إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاکینِ وَالْعَامِلِینَ عَلَیهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِی الرِّقَابِ وَالْغَارِمِینَ وَفِی سَبِیلِ اللَّهِ وَاِبْنِ السَّبِیلِ فَرِیضَةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِیمٌ حَکیمٌ(۶)
……(……)
……
۱- توبه / ۱۰۴ (آیا ندانسته‌اند که تنها خداست که از بندگانش توبه را می‌پذیرد و صدقات را می‌گیرد و خداست که خود توبه‌پذیر مهربان است.)
۲- بقره / ۲۶۷ (ای کسانی که ایمان آورده‌اید، از چیزهای پاکیزه‌ای که به دست آورده‌اید، و از آنچه برای شما از زمین برآورده‌ایم، انفاق کنید.. )
۳- روم / ۳۹ (و آنچه به قصد ربا می‌دهید تا در اموال مردم سود و افزایش بردارد نزد خدا فزونی نمی‌گیرد ولی آنچه را از زکات در حالی که خشنودی خدا را خواستارید دادید پس آنان همان فزونی‌یافتگانند و مضاعف می‌شود.)
۴- بقره / ۲۱۵ (از تو می‌پرسند چه چیزی انفاق کنند و به چه کسی بدهند بگو هر مالی انفاق کنید به پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و مسکینان و به در راه‌مانده تعلق دارد و هر گونه نیکی کنید البته خدا به آن داناست.)
۵- بقره / ۲۷۳ (این صدقات برای آن دسته از نیازمندانی است که در راه خدا فرومانده‌اند، و نمی‌توانند برای تأمین هزینة زندگی در زمین سفر کنند. از شدّت خویشتن‌داری فرد بی‌اطلاع، آنان را توانگر می‌پندارد. آنها را از سیمایشان می‌شناسی. با اصرار، چیزی از مردم نمی‌خواهند. و هر مالی به آنان انفاق کنید، قطعا خدا از آن آگاه است.)
۶- توبه / ۶۰ (صدقات تنها به تهیدستان و بینوایان و متصدیان گردآوری و پخش آن و کسانی که دلشان به دست آورده می‌شود و در راه آزادی بردگان و وامداران و در راه خدا و به در راه مانده اختصاص دارد این به عنوان فریضه از جانب خداست و خدا دانای حکیم است)
(۱۸)
عبارت فی سبیل الله، عام است و جنگ و جهاد در راه خدا را نیز در بر می‌گیرد. اموال و صدقات گرفته شده از سوی مردم برای تدارکات لشکر و سپاه جنگ به طور دینی و به صورت سرانه؟ گرفته می‌شده اما این اموال در زمینه‌های اجتماعی همچون جاده‌سازی و آسفالت هزینه نمی‌گردیده است. ضمن آنکه جنگ ویژگی جامعه نوین نمی‌باشد چنانچه امروزه در جهان بحث عدم استفاده از سلاح‌های اتمی بسیار شنیده می‌شود و دیگر جنگ‌طلبی و بهره‌جویی از تسلیحات نظامی امری کهنه، دمده و قدیمی گردیده است. جامعه پیشرفته کنونی برای مبارزه و معارضه روشهای تکنیکی بسیاری را کشف نموده که بدون ضرر و زیان به راحتی می‌تواند خودنمایی کند که از جمله آنها می‌توان به مسابقات فوتبال و کشتی اشاره نمود. این امر بر اساس هوشمندی و توانمندی بشر شکل می‌گیرد. انگیزه‌های نفسانی و غرور وجودی انسان در حال حاضر با اقتدارات علمی، فنی و ورزشی ظهور و بروز گسترده‌ای یافته و همچنان اختراعات، فناوری و تکنیکهای گوناگون در دانشگاه‌ها و مراکز علمی در حال پیشروی است. در جامعه نوین تنها دیالوگ، گفتمان، مناظره و دوئل علمی، می‌تواند قدرت‌نمایی و برتری‌طلبی را معنا بخشد. در تاریخ همواره کسانی که قدرت بحث و استدلال نداشته‌اند کوس جنگ و خونریزی و خشونت را نواخته‌اند، چنانکه سلاطین و شاهان در مواجهه با رهنمودها و یکتاپرستی پیامبران و اولیای الهی چنین شیوه‌ای را در پیش می‌گرفتند و با قتل و کشتار خداپرستان سعی در خاموش نگه داشتن کلمه توحید و سخن حق نمودند. البته درنده‌خویی و وحشی‌گری ناگریز همچنان در همه زمان‌ها و برخی انسان‌ها وجود دارد و هیچگاه جنگ و خونریزی خاتمه نمی‌یابد، آنچه در این میان متغیر و دگرگون می‌شود تنها مصادیق، ابزار و آلات و انواع مختلف جنگ است زمانی قتل و کشتار با خنجر و شمشیر و گاه با توپ و تانک و اسلحه رخ می‌دهد اما در جامعه پیشرفته جنگ با توپ پینگ‌پنگ و یا حتی با یک لبخندزدن و دست دادن یا بر سر میز مذاکره نشستن و گفتمان سیاسی، شکل می‌یابد. گرچه دنیای کنونی همواره به صرف شعار
(۱۹)
پایان جنگ‌طلبی و برچیده‌شدن کلاهکهای اتمی بسنده نموده و همچنان با عبارت‌پردازی، لفاظی و دروغ‌پراکنی می‌کوشد تا تنها ابرقدرت و یکه‌تاز میدان باشد. عملکرد مزورانه و مصرف بودجه‌های کلان روسای سازمان بین الملل و سخنان روسای جمهور، وکلا و وزرا در مجالس و پشت تریبون‌ها بسی قبیح‌تر از فرم جنگهای سابق بوده و حرص و ولع و اغراض آنان سیرایی‌ناپذیر است. از این رو اکنون مسلمین در جهان بشریت حتی زندگی مسالمیت‌آمیز را هم نمی‌توانند داشته باشند چه رسد به آنکه زندگی ایده‌آل و موردپسند دین را بخواهند برای خود هموار نمایند.
۱۳ – الَّذِینَ ینْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ بِاللَّیلِ وَالنَّهَارِ سِرّا وَعَلاَنِیةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلاَ خَوْفٌ عَلَیهِمْ وَلاَ هُمْ یحْزَنُونَ(۱)این آیه شریفه به خوبی نمایانگر جامعه بدوی آن زمان است چراکه ابتدا سخن از لیل یعنی شب آورده و در یک جامعه بدوی نیازمندی و دردمندی فقرا و بی‌پناهی و گرسنگی آنان در شب بیشتر ملموس است از این رو در ماثورات وارد شده که ایمه معصومین و اولیای الهی هنگام شب به رفع حاجت‌مندی و دادرسی نیازمندان می‌پرداختند. پس انتخاب شب‌هنگام نه برای آن است که کسی آنها را مشاهده نکند بلکه به سبب نیازمندی بیشتر آنان در این پرسه زمانی است چنانچه آیه مبارکه هر دو واژه «سراً» و «علانیةً» را به کار می‌برد؛ یعنی مومن آن است که چه به صورت آشکارا و مخفیانه در شب و روز از فقرا دستگیری نماید پس سری بودن بخشش اموال می‌تواند در روز نیز انجام پذیرد و در شب هم می‌توان آن را به راحتی علنی و ظاهر ساخت به خصوص زمانه حاضر که در شب کنترل و شناسایی رفت و آمدها بیشتر مد نظر است اما در روز چنین امری به ندرت رخ می‌دهد. زمانی که ما از تهران به برای امتحان دروس خود در پایه سوم به شهر قم آمده بودیم هنوز نونهال و زلفی بودم و شبها را نمی‌خوابیدم برای آنکه در نظر اطرافیان جلب
۱- بقره / ۲۷۴ (کسانی که اموال خود را شب و روز، و نهان و آشکارا، انفاق می‌کنند پاداش آنان نزد پروردگارشان برای آنان خواهد بود؛ و نه بیمی بر آنان است و نه اندوهگین می‌شوند.)
(۲۰)
توجه نشود با خود گفتم در شهر ـ کوچه قبله ـ دوری می‌زنم اما پس از دو، سه مرتبه رفت و آمد، جلوی مرا گرفتند که چرا در اینجا قدم می‌زنی، در تهران چنین محدودیتی وجود نداشت اما در شهر قم تردد و محدودیت کمتر است در نتیجه گرفتاری و گرسنگی، سرما و بی‌پناهی حاجتمندان بیشتر است. در جامعه نوین پرداختی در شب صورت نمی‌گیرد و تمامی ادارات بسته است چنانچه شخصی بگوید من ساعت یازده شب ممیزی خود را پرداخت کرده‌ام وی، شخصی دروغگو، خائن، رشوه‌گیر و یا قاچاقچی خوانده می‌شود افزون بر آنکه در حال حاضر گرفتن مالیات از طریق کارت هوشمند سامانه‌های بانکی نیز گرفته نمی‌شود و چنین سیستمی برپا نشده است.
……(…….)
……
۱۴ – الَّذِینَ ینْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ ثُمَّ لاَ یتْبِعُونَ مَا أَنْفَقُوا مَنّا وَلاَ أَذًی لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلاَ خَوْفٌ عَلَیهِمْ وَلاَ هُمْ یحْزَنُونَ(۱)
در جامعه بدوی پرداخت خمس و زکات به صورت اختیاری و برای دستگیری و یاری از یکدیگر و نسبت به افراد است از این رو در شأن و مناسب افراد مومن نیست که بخشش و انفاق اموال خود را با اذیت و آزار یا منت گذاشتن بر مستمندان همراه سازند در حالی که در جامعه شهروندی پرداخت مالیات الزامی و با جبر و زور همراه بوده و امری است که شایسته عقلا می‌باشد. چنانچه پرداخت خمس و زکات تاکنون الزامی و سیستماتیک نشده از آن روست که ممکن است فرد بخشنده بگوید من در شما شرایط استحقاق دریافت خمس و زکات را نمی‌بینم پس با مصرف نابجای این اموال در امور نادرست لزومی در پرداخت آن نیست چراکه احراز شرایط در فرد مستحق لازم است.؟؟؟؟؟
۱- بقره / ۲۶۲ (کسانی که اموال خود را در راه خدا انفاق می‌کنند، سپس در پی آنچه انفاق کرده‌اند، منت و آزاری روا نمی‌دارند، پاداش آنان برایشان نزد پروردگارشان محفوظ است، و بیمی بر آنان نیست و اندوهگین نمی‌شوند.)
(۲۱)
۱۵ – یا أَیهَا الَّذِینَ آَمَنُوا لاَ تُبْطِلُوا صَدَقَاتِکمْ بِالْمَنِّ وَالاْءَذَی کالَّذِی ینْفِقُ مَالَهُ رِئَاءَ النَّاسِ(۱)
۱۶ -قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکی وَذَکرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّی(۲)
