همان‌طور که اثر تمکین نفس و مهار دل می‌تواند قله‌های بلند ایثار و گذشت را ظاهر سازد و گام‌های بلند عشق و ارادت را هموار نماید، می‌تواند آدمی را به انفعال و از خودباختگی همهٔ زمینه‌های فروریزی گرفتار سازد و تحقق هر یک از دو برخورد و موقعیت فردی، مقدمات گسترده و فراوانی را می‌طلبد که بررسی هر یک از آن، نیازمند تلاشی گسترده است. جنگ‌های مختلف و فراوان بنی‌آدم در مدتی کوتاه، ماهیتی واحد دارد و آن، همان دفاع از حق و حقیقت مطلق است.
هرچند باز همین دل است که حق‌تعالی و آیینهٔ او می‌شود، صورت و سیرت حق‌تعالی و حق در حق می‌شود و دل‌های بس پاک و والایی چون حضرات اولیای الهی را به بار می‌آورد که دم زدن از آنان محتاج دم است؛ وگرنه بی‌ادبی است.
این دل، زمینی است که خار و گل در خود می‌پروراند؛ چشمه‌ای است که آب شور و شیرین از آن می‌جوشد و دریایی است که هر نوع آبی را در خود جای می‌دهد.
