معناشناسی نیّت:
نیت، امری باطنی است که از اراده، اختیار و قصد آدمی سرچشمه می‌گیرد.
نیت و قصد:
فرق نیت با قصد این است که قصد، ارادهٔ انجام فعل است، ولی نیت، افزون بر اراده و تصمیم، گونه‌ای تعیین هدف و جهت فعل را نیز لحاظ می‌کند؛ بر این پایه، می‌توان گفت: صاحب نیت، چهره‌ای از هدف‌داری و هدف‌مندی را در خود نهفته دارد؛ به همین جهت کسی که انجام کاری را نیت می‌کند، در واقع، قصد انجام کاری هدف‌دار را در خود می‌پروراند. گاهی انسان نسبت به کاری که می‌خواهد انجام دهد، قصد دارد، ولی هدف و منظور ویژه‌ای را دربارهٔ آن کار دنبال نمی‌کند؛ مانند این‌که کسی به قصد مسافرت از خانهٔ خود بیرون آید ـ بدون این‌که قصد جای ویژه‌ای را داشته باشد ـ و بی‌هدف از این خیابان به آن خیابان و از این شهر به آن شهر در سیر و حرکت باشد. روشن است چنین انسانی راه به جایی نمی‌برد و از این مسافرت جز سرگردانی و پریشانی بهره‌ای نمی‌گیرد؛ زیرا هدف و مقصد خود را تعیین نکرده است و نمی‌داند به کجا و به چه منظور می‌رود و از این مسافرت چه بهره‌ای را دنبال می‌کند؛ پس چنین مسافری نمی‌تواند صاحب نیت باشد؛ اگرچه صاحب قصد است. او قصد مسافرت دارد، ولی مقصد و مقصودش روشن نیست.
رابطهٔ نیت و عمل:
رابطهٔ مستقیم و تنگاتنگی میان کار و نیت وجود دارد؛ به گونه‌ای که هیچ کاری بدون قصد و نیت، فعلیت نمی‌یابد. چون میان نیت و عمل رابطهٔ تنگاتنگی است، می‌توان گفت: میزان خلوص عمل هر کسی به مرتبهٔ قرب و اخلاص و خلوص نیت او بستگی دارد؛ به این معنا که هر اندازه قرب انسان بیش‌تر باشد، نیت او خالص‌تر و در نتیجه، عمل او نیز خالص‌تر خواهد بود؛ بر این پایه، هر نیت و عملی احسن نیست، بلکه بهترین نیت‌ها و اعمال، خالص‌ترین و قربی‌ترین آن‌هاست. آدمی هنگامی به عالی‌ترین نیت و بهترین عمل می‌رسد که فرجام همهٔ عمل و رفتارش حق‌تعالی باشد و با آن عمل، تحقق و تخلق الهی پیدا کند.
امام سجاد« علیه‌السلام » می‌فرماید: «لا عَمَلَ الاّ بالنیة؛(۱) هیچ کرداری بدون نیت و قصد اعتباری ندارد.» رسول خدا« صلی‌الله‌علیه‌وآله » فرموده است: «نِیةُ المؤمن خَیرٌ مِنْ عَمَلِهِ، و نِیةُ الکافرِ شَرٌّ مِنْ عَمَلِهِ، و کلُّ عامِلٍ یعْمَلُ عَلی نِیته؛(۲) نیت مؤمن بهتر از عمل اوست و نیت کافر بدتر از عملش می‌باشد و هر کسی بر پایهٔ نیت و شاکلهٔ وجودی‌اش رفتار می‌کند».
در این روایت، رسول خدا« صلی‌الله‌علیه‌وآله » مؤمن و کافر را در اصل داشتن نیت شریک دانسته است، با این تفاوت که نیت کافر، لحاظ غیری و دوری و بی‌بهرگی از حق دارد؛ از این رو شرّ است، ولی نیت مؤمن، لحاظ حقی و قرب و وصال به حق را دارد و خیر است.
۱٫ اصول الکافی، ج ۲، باب النیة، ح ۱، ص ۸۴٫
۲٫ پیشین، ح ۲٫
نیت حَسَنْ:
منظور از «نیت حَسَنْ» همان نیت خالص است و نیت خالص، همان قصد و ارادهٔ قربی عمل است و منظور از عمل حسن، عمل خالص است که ظهور خارجی و فعلی چنین قصد و اراده‌ای است؛ بنابراین منظور از نیت و عمل خالص، نیت و عمل قربی است.
گوناگونی نیّت ها:
هویت نیت به طور تمام در حال تحول و بی‌قراری است؛ از این رو بعضی را به زیر می‌کشد، دسته‌ای را مضطرب و ناموزون می‌سازد و به اولیای الهی و مؤمنان اوج می‌دهد.
سرعت سیر و برد کمالی هر کسی در حرکت جهت‌دار طولی به اندازهٔ آگاهی و معرفت و رؤیت او ـ نسبت به هدف و مقصدی که دنبال می‌کند ـ بستگی دارد؛ به‌گونه‌ای که هر اندازه معرفت و دید انسان به هدف و مقصدی که دارد، ژرف و گسترده باشد، به‌طور قهری نیت و انگیزهٔ او برای حرکت و رسیدن، از کسی که این اندازه از معرفت را ندارد، بیش‌تر است؛ بنابراین عبد مؤمن فهیم و صاحب معرفت و رؤیت، انسانی است با انگیزه‌های سرشار برای حرکت و وصول به مراتب عالی شهود و معرفت.
نیت‌ها می‌تواند نسبت به یک‌دیگر گوناگون باشد؛ کسی که از پرستش، بهشت و نعمت‌های الهی را می‌طلبد، نسبت به کسی که هدفش از پرستش، فرار و گریز از عذاب است، انگیزهٔ بیش‌تری برای حرکت و وصول دارد و همین‌طور کسی که رسیدن به حق و بهره‌مندی و برخورداری از حب و عشق حق را نیت می‌کند، نسبت به مراتب پایین‌تر، انگیزهٔ بیش‌تری دارد. واصلان به حق نیز، خود مراتب دارند و هر کسی می‌تواند نسبت به مراتب بالاتر وصول، صاحب انگیزهٔ برتری باشد؛ پس سالک واصلی که در مرتبهٔ توحید ذات است و نیت و هدف او رسیدن به مراتب لاتعین و توحید ذات است، نسبت به مراتب پایین‌تر، از نیت و انگیزهٔ بیش‌تری برخوردار است.
توفیر در نیت، همان بلندی و والایی نیت است؛ به همین جهت، امام سجاد« علیه‌السلام » با آن که معصوم است و در بالاترین مراتب وصول به حق، به سر می‌برد، ولی چون نزدیکی به ذات حضرت حق‌تعالی نامحدود است و هیچ کس حتی معصوم« علیه‌السلام » به کنه ذات حق (نه به ذات حق تعالی) نمی‌رسد، نیت برتری را نسبت به مراتب والاتر طلب می‌کند و در این راستا لطف حق را واسطهٔ وصول می‌بیند و می‌فرماید: خدایا، برای وصول به مراتب والای ذات، مرا در سایهٔ لطف و کرمت از انگیزهٔ وافر، سرشار فرما. پس همواره نیت، ظرف توفیر، استمرار و تازگی است و توفیر در نیت، چهره‌ای تازه، روشن و شکوفا از هدف سالک است که همواره به وی، تازگی، طراوت، شادابی، نشاط و انگیزه‌های نو و ارزش‌مندی را برای رسیدن به مراتب بالاتر وصول و قرب، هدیه می‌کند.
جای‌گاه نیت در نماز:
نیت از واجبات رکنی نماز است؛ به‌طوری که اگر نمازگزار از روی عمد یا سهو، بدون نیت نماز بخواند، نمازش باطل است؛ البته نیت، فرق چشم‌گیری با واجبات رکنی دیگر؛ مانند: قیام، تکبیرة‌الاحرام، رکوع و دو سجده دارد. واجبات رکنی دیگر، جزو نماز هستند، ولی نیت، شرط نماز است. فرق جزء با شرط، این است که جزء، داخل در حقیقت شی‌ء است، ولی شرط، افزون بر این، همیشه حاکم و محیط بر دیگر اجزا می‌باشد و با جزء جزء آن‌ها هم‌راه است؛ به گونه‌ای که هیچ جزیی از اجزا از تحت پوشش آن خارج نیست؛ برای نمونه: طهارت از حدث و خَبَث، جزو نماز نیست، بلکه از شرایط و مبادی نماز است، ولی در همهٔ اجزای نماز سرایت و احاطه دارد؛ به‌گونه‌ای که اگر جزیی از اجزای نماز، بدون طهارت آورده شود ـ اگرچه آخرین جزو نماز و حتی یک حرف آن باشد ـ نماز باطل است. نیت نیز مانند طهارت با همهٔ اجزای نماز هم‌راه است؛ به‌گونه‌ای که هر جزیی از اجزای نماز باید با نیت هم‌راه باشد. فرق اساسی‌ای که نیت با طهارت دارد این است که طهارت، شرط واجب نماز است، ولی رکن نماز نیست، به خلاف نیت که نه تنها واجب و شرط نماز است، رکن آن نیز می‌باشد و نیاوردن آن در هر صورت؛ خواه از روی عمد باشد یا سهو، باعث بطلان نماز است، با آن‌که نبود طهارت در برخی از فرع‌های مسأله ـ مانند این که نمازگزار نجس بودن چیزی را نداند و با آن نماز بخواند و پس از نماز نجاست را بیابد، نماز او درست است ـ سبب باطل شدن نماز نمی‌گردد.