معناشناسی عقل:
عقل، علم نخست آدمی و زمینهٔ ظهور علم دوم و اکتسابی است که وصول به کمالات فعلی را تحقّق می‌بخشد. عقل، هویتی است در انسان که عامل تشخیص صلاح و فساد و اقتدار و خویشتن‌داری نفس در مقابل ناپسندی‌های زندگی مادّی و معنوی باشد و وسیلهٔ تحصیل سلامت و سعادت بشر است.
چیستی عقل:
پیکرهٔ آدمی تحت اقتدار حقیقتی است که به آن «نفس» و «جان» می‌گویند. این نفس انسان است که ظهورات و قوا و نیروهای شناخته شده و ناشناختهٔ فراوانی دارد و دسته‌ای از مراتب گسترده و به نوعی شناخته شدهٔ آن، اسم‌های خاصّی ـ مانند: من، جان من، روح من، عقل من، نفس من، شعور، ادراک، وجدان، حافظه، خیال، گمان، وهم، شک و مفاهیمی از این قبیل که به آدمی نسبت داده می‌شوند ـ به خود گرفته است و تمامی، بیان مصادیق و مراتبی از قوای نفس و جان انسان است.
در میان این عناوین و واژه‌ها، دو چهرهٔ برجسته، جلوهٔ بیش‌تری دارند که همان «عقل» و «دل» می‌باشند؛ عقل و دلی که هر یک در بدن، زمینه و ظرفی مادّی، به نام مغز و قلب نیز دارند. قلبِ صنوبری پایگاه هویت دل است و ارادهٔ آدمی از آن فعلیت می‌یابد و مغز که در جمجمه قرار دارد، خاست‌گاه مادّی ظهور عقل است که توان تشخیص انسان به آن بستگی دارد و دل ظرف ظهور و تجلّی عقل است. عقل تشخیص می‌دهد و دل با ظهور ارادهٔ خود به کارها می‌پردازد.
انسان به واسطهٔ عقل، خوبی‌ها را در می‌یابد و به آن‌ها دل می‌بندد و زشتی‌ها را می‌شناسد و از آن‌ها دوری می‌جوید. هر کس به هر اندازه در تحقّق این معنا موفّق‌تر باشد، به طور طبیعی عقل بیش‌تری دارد. میزان وجود این کیمیای هستی در افراد به به اعطای الهی بستگی دارد و تلاش و اکتساب در تحقّق آن نقش محدودی دارد؛ چنان‌که معصوم« علیه‌السلام » می‌فرماید: «عقل اعطای الهی است که به هر کس اندازه‌ای مناسب همراه با مصلحت می‌بخشد.»
تعریف عقل در روایات:
قال الصّادق « علیه‌السلام »: «موضع العقل الدِّماغ»؛تحف العقول،ص۳۷۱٫
و ایضا عنه « علیه‌السلام »: «موضع العقل الدّماغ، ألاتری الرّجل اذا کان قلیل العقل قیل له: ما اخفّ دماغک؛ نورالثّقلین،ج۱،ص۷۶،ح۱۷۹٫
امام صادق « علیه‌السلام » فرمود: پایگاه مادّی عقل، مغز است؛ آیا نمی‌بینید وقتی مردی کم عقل باشد، به او گفته می‌شود که: چقدر سبک مغز است!»
۲- قال الباقر « علیه‌السلام »: «العقل مسکنه القلب؛ علل الشّرایع،ص۱۰۷،ح۳٫
امام باقر« علیه‌السلام » فرمود: دل خانهٔ عقل ـ چراغ عقل ـ است.
ـ قال رسول اللّه « صلی‌الله‌علیه‌وآله »: «مثل العقل فی القلب کمثل السّراج فی وسط البیت؛ علل الشّرایع،ص۹۸،ح۱٫
عقل چراغ خانهٔ دل است.»
۳- قال الامام علی « علیه‌السلام »: «العقول ائمّة الافکار والافکار ائمّة القلوب، والقلوب ائمّه الحواسّ والحواسّ ائمّة الاعضاء؛ بحار، ج۱، ص۹۶، ح۴۰٫
امیرمؤمنان علی« علیه‌السلام » فرمود: عقل‌ها علّت ظهور افکار و افکار، پیشگامان ظهور دل‌ها و دل‌ها، پشتوانهٔ ظهور حواس و حواس، عوامل بروز افعالند.»
۴- قال رسول اللّه« صلی‌الله‌علیه‌وآله »: «العقل نورٌ خلقه اللّه للانسان وجعله یضی‌ء علی القلب لیعرف به الفرق بین المشاهدات من المغیبات؛ عوالی اللّئآلی،ج۱،ص۲۴۸،ح۴٫
رسول خدا« صلی‌الله‌علیه‌وآله » فرمود: عقل، نوری است که خداوند به انسان عطا فرموده و آن را مایهٔ روشنایی دل قرار داده است تا آدمی بتواند با آن، امور پیدا و آشکار را از امور پنهان و نهان تمییز دهد.»
۵- قال علی « علیه‌السلام »: «اعقل النّاس اقربهم من اللّه؛ غرر الحکم، ح۳۲۲۸٫
علی« علیه‌السلام » فرمود: عاقل‌ترین مردم نزدیک‌ترین آن‌ها به خداست.»
۶- «اتّقوا فراسة المؤمن فانّه ینظر بنور اللّه؛ بحار،ج۲۴،باب۴۲،ص۱۲۳٫
از هوش‌مندی مؤمن برحذر باشید؛ چرا که او به نور خدا [=عقل نوری] همهٔ موجودات را می‌بیند.»
۷- عن أبی عبداللّه« علیه‌السلام » «قال: قلت له: ماالعقل؟ قال: ما عبد به الرّحمن واکتسب به الجنان»؛
اصول کافی،ج۱،ص۸،ح۳٫
از امام صادق« علیه‌السلام » پرسیده می‌شود که عقل چیست، ایشان می‌فرماید: عقل حقیقتی است که به‌واسطهٔ آن، بندگی خدای رحمان شده و بهشت الهی نصیب فرد گردد.
۸- عن النّبی« صلی‌الله‌علیه‌وآله »: «قلب المؤمن عرش الرّحمن؛ بحار،ج۵۵،باب۴،ص۳۹٫
دل مؤمن جای‌گاه خدای رحمان است.»
۹- قال امیرالمؤمنین « علیه‌السلام »: «انّ اللّه خصّ الملک بالعقل دون الشّهوة والغضب و خصّ الحیوانات بهما دونه و شرّف الانسان باعطاء الجمیع، فان انقادت شهوته و غضبه لعقله صار افضل من الملائکة ـ لوصوله الی هذه المرتبة مع وجود المنازع والملائکة لیس لهم مزاحمٌ؛ جامع السّعادات،ج۱،ص۳۴٫
امیرمؤمنان علی« علیه‌السلام » می‌فرماید: همانا خداوند، «عقل» بدون شهوت و غضب را به «فرشتگان» اختصاص داد و «شهوت و غضب» بدون عقل را ویژهٔ «حیوانات» قرار داد و «انسان» را با اعطای «عقل و شهوت و غضب» به طور جمعی شرافت داد.»
عقل صوری و حقیقی:
عقل، مصداق چهرهٔ گویای اقتدار آدمی است که دو نشست صوری و حقیقی دارد. نشست صوری و ظاهری آن را همگان دارا هستند، ولی هویت حقیقی‌اش در همهٔ افراد به‌طور کامل و یک‌سان فعلیت نمی‌یابد. در برد کوتاه، همهٔ افراد دارای اندیشه و عقلند که به آن «عقل صوری» می‌گوییم. همگان دلی نیز در همین برد دارند که با آن تمایلات نفسانی تحقّق می‌یابد، ولی عقل نوری ـ قربی مؤمن که «ینظر بنور اللّه» و «ماعبد به الرّحمن» است و یا قلب مؤمن که هویت عرشی و احاطهٔ حقّی دارد، به خاطر وجود تمایلات و اغراض نفسانی و وساوس و کثرات، در همگان عینیت فعلی و شخصیت مصداقی نمی‌یابد، که «لهم قلوب لا یفقهون بها» ناظر به همین معناست، چراکه «یفقهون» نه فهم عادی و همگانی، بلکه ادراک قلبی است. اگرچه توان و استعداد یا شدّت و ضعف، در ظرف وجود چنین حقایقی، به‌طور طبیعی و فطری در همهٔ افراد متفاوت است.
عقل نظری و عملی:
همان طور که نفس ظهوراتی دارد و به مراتبی تقسیم می‌شود و مصادیق متعدّدی، مانند: روح، دل، وجدان، شور و شعور دارد، عقل نیز در یک تقسیم‌بندی به دو بخش «نظری» و «عملی» تقسیم می‌گردد.
عقل نظری، لحاظ اسباب و علل عالی و مبادی برتر را دارد که به آن «توان ادراکی» می‌گوییم و عقل عملی با توجه به تشخیص نفس، مبدأ تحریکات بدنی و عمل‌کردهای انسان است؛ پس توان عقل یا قوّهٔ عاقله، فاعل تشخیص امور در ظرف نظر، و حفظ نفس نسبت به تحقّق امر مورد اتیان عقل عملی است.
به طور کلّی این عقل است که در چهره‌های متفاوت اندیشه، فهم، معرفت، ادراک و کردار و عمل تحقّق می‌یابد؛(۱) اگرچه با ظهور اراده در ظرف دل، کردار و عمل همراه است.
در قرآن کریم عقل به نیروی مقتدری گفته می‌شود که زمینهٔ پذیرش آگاهی‌های معنوی و عمل به آن‌ها را هموار می‌سازد؛ هم‌چنین در مباحث اخلاق عملی، به علمی که به واسطهٔ عقل و هوش‌مندی در انسان فعلیت می‌یابد، عقل گفته می‌شود. بیان حضرت امیر« علیه‌السلام » نیز نظر به همین معنا دارد که می‌فرماید: «علم بر دو قسم است: مطبوع و مسموع؛ هنگامی که در فردی علم طبعی وجود نداشته باشد، علم اکتسابی
۱- قال علی « علیه‌السلام »: «العقل عقلان: عقل الطّبع و عقل التّجربة و کلاهما یؤدّی الی المنفعة… الخبر؛ بحار،ج۷۸،ص۶٫
علی« علیه‌السلام » فرمود: عقل دو چهره دارد: عقل طبعی و عقل تجربی و هر دوی آن‌ها آدمی را به خیرات و خوبی‌های بسیار می‌رسانند.»
برایش چندان سودمند نخواهد بود»؛(۱) همان‌طور که نابینا نور خورشید را هرچند احساس کند، ولی با آن چیزی را نمی‌بیند و اگر علم طبعی در فردی باشد، علم اکتسابی می‌تواند زمینهٔ ظهور و بروز و گشایش و شکوفایی هر چه بیش‌تر مواهب طبعی را فراهم سازد.(۲)
عقل طبعی در افراد، ظهوری از همان عقلی است که پیامبر« صلی‌الله‌علیه‌وآله » می‌فرماید: «خداوند چیزی برتر و نیکوتر از عقل در میان بندگانش قسمت نکرد»؛(۳) بنابراین در عقل دوم ـ که ظرف توجّه و اکتساب است و علم در آن نقش کلّی دارد ـ همان است که
۱- قال علی« علیه‌السلام »: «العلم علمان مطبوعٌ و مسموعٌ و لا ینفع المسموع اذا لم یکن المطبوع»؛
نهج البلاغه فیض، کلمه ۳۳۱٫
۲- قال الصّادق « علیه‌السلام »: «کثرة النّظر فی العلم یفتح العقل؛ بحار،ج۱،ص۱۵۹٫
امام صادق« علیه‌السلام » فرمود: نظر نمودن و تعمّق زیاد در مطالب علمی سبب گشایش عقل انسان می‌شود.»
ـ قال علی « علیه‌السلام »: «اعون الاشیاء علی تزکیة العقل التّعلیم؛ غرر الحکم،ح۳۲۴۶٫
علی« علیه‌السلام » فرمود: بهترین اهرم رشد عقل آدمی، تعلیم و تعلّم است.»
۳- قال رسول اللّه« صلی‌الله‌علیه‌وآله »: «ما قسم اللّه للعباد شیئا افضل من العقل»؛
اصول کافی، ج۱،ص۱۰،ح۱۱٫
ـ عن محمّد بن مسلم، عن ابی جعفرٍ« علیه‌السلام » قال: «لمّا خلق اللّه العقل استنطقه ثمّ قال له: أقبل فأقبل ثمّ قال له: أدبر فأدبر فقال: و عزّتی و جلالی ما خلقت خلقا هو احبّ منک [کما ورد فی روایةٍ اخری «احسن منک»] و لا اکملتک الاّ فیمن اُحبّ، أما انّی ایاک آمر و ایاک انهی و ایاک اعاقب و ایاک اثیب»؛
کافی،ج۱،کتاب العقل و الجهل، ص ۵۳٫
امام باقر« علیه‌السلام » می‌فرماید: آن‌گاه که خداوند متعال عقل را آفرید، او را به سخن گرفت، و سپس به او فرمود، رو بر من نما، و او رو نمود، بعد به او فرمود، برگرد و پشت بر من نما، و او پشت نمود، آن‌گاه خداوند فرمود: به عزّت و جلالم سوگند، هیچ آفریده‌ای را محبوب‌تر ـ بهتر ـ از تو نیافریدم، و تو را کامل ننمود مگر در کسی که او را دوست دارم، آگاه باش که همانا من تو را امر می‌کنم، و تو را نهی می‌کنم، و به‌واسطهٔ تو عقاب می‌کنیم، و به‌واسطهٔ تو پاداش می‌دهم.
حضرت امیر« علیه‌السلام » دربارهٔ آن چنین می‌فرماید: «عقل با علم همراه است.»(۱)
هنگامی که قرآن کریم می‌فرماید:
«ما یعقلها الاّ العالمون»،(۲)
مراد عقل اکتسابی است و در جاهایی که قرآن کریم کفّار را «بی‌عقل» معرفی کرده و آن‌ها را مذمّت می‌نماید، باز مراد عقل دوم و عدم به کارگیری و اهمال این چهره از عقلانیت در میان آن‌هاست.(۳)
امّا هرجا که قرآن به واسطهٔ نبودن مرتبه‌ای از عقل، «تکلیف» را از بعضی انسان‌ها برمی‌دارد، منظور عقل طبعی و فطری است که در همگان به طور یک‌سان چهره نمی‌نماید چنان‌که نطاق «لا یکلف اللّه نفسا الا وسعها»(۴) چنین است؛ از این رو باید گفت: انزال کتب و ارسال رسل و محاسبهٔ بندگان خدا در ظرف تکلیف و جزا، به اندازهٔ عقل طبعی و فطری هر کس تحقّق می‌پذیرد.(۵)
۱- یا هشام! انّ العقل مع العلم فقال: «و تلک الامثال نضربها للنّاس و ما یعقلها الاّ العالمون»؛ کافی،ج۱،ص۱۱،ح۱۲٫
امام صادق« علیه‌السلام » خطاب به هشام می‌فرماید: همانا عقل همراه با علم است، که خداوند فرموده: و ما این همه مَثل‌ها را برای مردم می‌زنیم، ولی به جز دانایان آن را مورد تعقّل و اندیشه قرار نمی‌دهند.
۲- عنکبوت/۴۳٫
۳- عن ابی عبداللّه « علیه‌السلام » قال: «لیس بین الایمان والکفر الاّ قلة العقل…الخبر؛ کافی،ج۱،ص۲۸٫
حضرت صادق « علیه‌السلام » فرمود: بین ایمان و کفر فاصله‌ای جز کمبود عقل نیست.»
۴- بقره/۲۸۶٫
خداوند هیچ کس را جز به اندازهٔ توانش مکلّف نمی‌سازد.
۵- قال رسول اللّه« صلی‌الله‌علیه‌وآله »: «انّا معاشر الانبیاء امرنا ان نکلّم النّاس بقدر عقولهم؛
امالی طوسی،ج۲،ص۹۵٫
رسول خدا « صلی‌الله‌علیه‌وآله » فرمود: ما انبیا مأموریم که با مردم به قدر عقل و ادراکات عقلانی‌شان سخن بگوییم.»
ـ عن ابی جعفرٍ « علیه‌السلام » قال: «انّما یداقّ اللّه العباد فی الحساب یوم القیامة علی قدر ما آتاهم من العقول فی الدّنیا؛ کافی،ج۱،ص۱۱٫
امام باقر« علیه‌السلام » فرمود: خداوند متعال در قیامت به اندازهٔ عقل و فهمی که به بندگانش عطا فرموده، آنان را مورد محاسبه قرار می‌دهد.»
در قرآن کریم عقل به صورت اسمی (عاقل) نیامده است، ولی به صورت فعلی فراوان دیده می‌شود؛ مانند: عقلوه (یک بار)، تعقلون (۲۴ بار)، تعقل، یعقلها و یعقلون (۲۲ بار) که تمامی حکایت از فعلیت و تحقّق عینی این حقیقت دارند و تنها به صورت عناوین کلّی و مفهومی به کار نرفته‌اند.
عقل، علم و جهل:
گرچه به چهرهٔ کلی، مفهوم «جهل» نقیض «عقل» و «علم» هر دو قرار می‌گیرد، ولی مراد از جهل در این دو مقام، هم‌چون عقل و علم، متفاوت است؛ زیرا منظور از جهل مقابل عقل، همان جهل اولی و طبیعی است که زمینهٔ عدم آگاهی و جهل دوم است و جهل دوم، جهل مقابل علم و متفرّع بر جهل نخست است. البته در اصطلاح اخلاق عملی، برای نقیض عقل و علم ـ در ظرف افراط و تفریط ـ اسم‌های خاصی، هم‌چون جنود جهل، وجود دارد که در مقام بیان آن نیستیم.
عقل را «عقال» و پابند می‌گویند؛ زیرا آدمی را از جهل و ناپسندی‌های گفتار و کردار باز می‌دارد(۱) و این محدودیت، سلامت و سعادت انسان را تأمین می‌کند.
۱- قال رسول اللّه« صلی‌الله‌علیه‌وآله »: «انّ العقل عقالٌ من الجهل والنّفس مثل اخبث الدّوابّ فان لم یعقل حارت؛ تحف العقول،ص۱۵٫
رسول خدا« صلی‌الله‌علیه‌وآله » می‌فرماید: عقل آدمی را از جهل و گم‌راهی باز می‌دارد و نفس مانند بدترین حیوانات است که اگر پای بند نشود، رها و سرگردان می‌گردد.»
۲- قال علی « علیه‌السلام »: «العقل اصل العلم و داعیة الفهم؛ غررالحکم،ح۱۹۵۹٫
امیر مؤمنان « علیه‌السلام » فرمود: عقل اساس و پایهٔ علم و آگاهی است و انسان را به سوی فهم و درک حقایق می‌خواند.»
بر خلاف علم که اکتساب در وصول آن نقش عمده را بازی می‌کند و کوشش، ریاضت و زحمت می‌تواند زمینهٔ کمال هرچه بیش‌تر آن را فراهم سازد، تلاش و اکتساب در تحقّق عقل نقش محدودی دارد.
عن أبی هاشم الجعفری قال: کنّا عند الرّضا« علیه‌السلام » فتذاکرنا العقل والادب فقال: «یا ابا هاشم! العقل حباءٌ من اللّه و الادب کلفةٌ فمن تکلّف الادب قدر علیه و من تکلّف العقل لم یزدد بذلک الاّ جهلاً؛ کافی،ج۱،کتاب العقل والجهل، ص۶۷، ح۱۸٫
ابی هاشم گوید: نزد حضرت رضا« علیه‌السلام » بودیم که صحبت از عقل و علم پیش آمد، حضرت فرمودند: عقل بخششی است الهی، و در تحقّق آن چندان کوشش راه ندارد، ولی علم با تلاش و زحمت قابل دست‌یابی است، هر کس کوشش کند علم را می‌یابد، ولی عقل این‌گونه نیست. کسی که برای زیاد کردن عقلش ـ که به اعطای خداوندی بستگی دارد ـ خودش را به زحمت بیاندازد، نصیب چندانی نخواهد داشت ـ چراکه تا حدی به استعداد خدادادی‌اش بستگی دارد و کوشش در آن چندان مؤثر نیست.
عن هشام بن الحکم قال: قال لی ابوالحسن موسی بن جعفرٍ« علیهماالسلام »: «یا هشام! من اراد الغنی بلامالٍ و راحة القلب من الحسد والسّلامة فی الدّین، فلیتضرّع الی اللّه عزّوجلّ فی مسألته بان یکمّل عقله؛ کافی،ج۱،ص۱۸۱٫
ای هشام! هر کس بی‌نیازی بدون مال و ثروت و دلی آرام و عاری از حسد و کمال و سلامت دین را می‌خواهد، باید به درگاه حضرت حق تضرّع و انابه داشته باشد و از او کمال عقل را طلب نماید.»
این جا در پی بیان عقل و مقایسهٔ عقل و علمی که چهرهٔ عقل به خود می‌گیرد، نیستیم و تنها باید گفت: عقل آن هویت ملکوتی است که شعاعی از آن به‌طور فعلی و به اندازهٔ قرب آدمی به حق، در او انعکاس می‌یابد؛ در حالی که در علم توان و استعداد خارجی مؤثّر است و اکتساب نقش عمده دارد. آن کس که عقل قربی دارد، چه ندارد، و هر کس ندارد، چه دارد!
دو عنوان عقل و علم گرچه منافاتی با اختیار و اراده، اکتساب و تبدّل احوال آدمی ندارند، ولی زمینهٔ تبدّل در عقل و علم متفاوت است و تبدّل زمینه‌های عقلی و علمی یک‌سان نیست. از زیر مجموعه‌های عقل می‌توان به حسن فهم، تدبیر، ادراک و انزجار به‌جا اشاره نمود؛ همان‌طور که زیر مجموعهٔ جهل تمام بدی‌ها و زشتی‌هاست.
برد کوتاه و بلند عقل:
اگر گفته می‌شود: بیش‌تر مردم کارهای خود را با «عقلانیت» انجام نمی‌دهند و تنها در پی هوس‌های نفسانی خود هستند، مراد «عقل نوری و قربی» است که حقیقتی برتر از امور نفسانی و یا مجاری عادی و طبیعی در انسان می‌باشد و هر فردی نمی‌تواند به راحتی به این موقعیت فعلی دست یابد، وگرنه تمام کارهای افراد از روی عقل و حساب‌گری انجام می‌گیرد و مجاری عادی به‌خوبی دنبال می‌شود؛ پس در این جا مراد از عقل، برد کوتاه آن است که همان «عقل صوری» است و در این جهت میان زن و مرد تفاوتی وجود ندارد؛ به‌طوری که همهٔ افراد، عقل را همراه دل در برد کوتاهش ـ که نتیجهٔ آن، همان تصوّرات عمومی، اندیشه‌های ذهنی، خواسته‌های نفسانی و تمایلات و انگیزه‌های متفاوت دل در ظرف فعلیت عمومی است ـ به کار می‌گیرند.
زن؛ عقل و احساس:
اگر گفته می‌شود: زن محدودیت عقلی دارد، چنین امری نسبت به این جهات عادی نیست؛ زیرا در این امور زن و مرد یک‌سان بوده و در برد کوتاه عقل و دل، این دو موقعیت مشترکی دارند؛ پس مراد از نقص عقل در زن، کارآیی محدود اندیشهٔ او در برد بلند است که فعلیت سرشار عواطفش این چینش طبیعی را در وی تحقّق می‌بخشد و این خود شگرد خلقت و حسن صنع الهی است. با چنین حسن خلقتی همیشه در میدان تجاذب عقل و دل، عواطف زن بر او حاکم می‌گردد و انگیزه‌های نفسانی، او را بیش‌تر تحت تأثیر قرار می‌دهند.
این که گفته می‌شود: زن منبع عواطف است، مراد، توسعهٔ قلب و دل زن در برد کوتاه است، و اگر گفته شود: عارف قلب انبساطی دارد و دلش سینهٔ سیناست، مراد توسعهٔ قلب او در برد بلند است که همان عرش عینی و قرب حقّی است. اگر گفته می‌شود: بیش‌تر مردم کارهای خود را از سر عقلانیت انجام می‌دهند، مقصود اقتضای عقلانیت صوری آن‌هاست که همان برد کوتاه عقل است و اگر گفته شود: بسیاری از کارها از سر عقلانیت انجام نمی‌شود، فعلیت برد بلند عقلِ نوری در نظر است.
کرداری که از سر کوتاهی و عدم توجّه و اهمال صورت می‌پذیرد، به مقتضای فطرت نیست، بلکه زمینه‌های دیگری، هم‌چون: جهل و نادانی، غفلت و تباهی و هوس‌های نفسانی علّت بروز آن می‌گردد تا جایی که گاه انسان که توان صعود به برد بلند عقل را دارد، در ردیف حیوان، بلکه پایین‌تر از آن قرار می‌دهد.(۱) این کاستی و اهمال در انسان غیر از عواطف سرشار و غلبهٔ انگیزه‌های نفسانی بر احکام عقلانی در زن است که به عنوان نقص عقل مطرح می‌شود.
بنابراین یک قصور و کوتاهی در انسان وجود دارد که زن و مرد در آن مشترک و یک‌سانند و یک نقص عقل در زن مطرح است که قصور و کوتاهی نیست، بلکه زمینهٔ بروز حسن صنع الهی است که عواطف سرشار زن، علّت محدودیت اندیشهٔ او در برد بلند گردیده است.
پس آن‌چه زن و مرد، هر دو، در آن مشترکند و به‌خوبی از عهدهٔ تحقّقش برمی‌آیند، «فعلیت عقل و دل صوری» در برد کوتاه می‌باشد، ولی حقیقتی که غالب مردم در آن قصور و اهمال دارند، «عقل و دل نوری» در ظرف برد بلند کمالات معنوی است، و امری که به نام نقص عقل در مقابل عواطف سرشار از ویژگی‌های زن است، هرگز اهمال و قصور نیست، بلکه عینیتِ تحقّق تکوین و شگرد حسن صنع الهی می‌باشد که بر اساس حکمت و زیر بنای نظام احسن خلقت در زن تحقّق یافته است.
گرچه عواطف سرشار زن ممکن است در برد بلند عقلی و سیر و رشد عقلانی او
۱- «و لقد ذرأنالجهنّم کثیرا من الجنّ والأنس لهم قلوبٌ لا یفقهون بها و لهم اعینٌ لا یبصرون بها و لهم آذانٌ لا یسمعون بها اولئک کالانعام بل هم اضلّ اولئک هم الغافلون»؛ اعراف/۱۷۹٫
«و به طور حتم بسیاری از جن و انس را بر دوزخ واگذار نمودیم، زیرا آن‌ها دل دارند ولی با آن حقایق و واقعیت‌ها را ادراک نمی‌کنند، چشم دارند و نمی‌بینند و گوش دارند و نمی‌شنوند. آنان چون چهارپایانند، بلکه گم‌راه‌ترند. آنان اهل غفلت و بی‌خبرانند.»
ـ امام صادق« علیه‌السلام » در ذیل حدیث عبداللّه سنان در بیان ترکیب عقل و شهوت در انسان می‌فرماید: «… و من غلب شهوته عقله فهو شرٌّ من البهائم»؛ علل الشّرایع، ص۴٫
«هر کس شهوت و هوای نفسانی اش بر عقل و قوای عقلانی اش چیره شود، شرارتش از حیوانات نیز بیش‌تر است.»
به‌طور نوعی و نسبی تأثیر گذار بوده و زمینهٔ بروز موانع وصول گردد، ولی خدای حکیم برای صیانت او با تدبیر و ظرافت خاصّی، از طریق وضع قوانینی در شریعت، محدودیت‌هایی برای وی ایجاد نموده تا ضمن تصحیح و تأمین سلامتش بتواند با ظهور و بروز عواطف سرشار خویش، کمالات عقلی مناسب را نیز در خود شکوفا ساخته و از آثار و ثمرات آن بهره‌مند گردد.
مرد و نارسایی عقلی:
در این جا نکته‌ای که به صورت کلی و فراگیر قابل اهتمام است، عدم اختصاص استضعاف عقلی به زنان است.
بی‌تردید ضعف و استضعاف عقلی و کاستی‌های عقلانی نسبت به دسته‌ای از انسان‌ها یا در مواردی نسبت به افراد عادی مشهود است و بسیاری از نارسایی‌های فردی و اجتماعی در گرو همین امر است و افراد فراوانی از این مشکل خود رنج می‌کشند. این استضعاف در مواردی قصوری و در مواردی تقصیری است؛ پس نباید گفت: تنها زن‌ها استضعاف عقلی دارند، بلکه در میان مردها افراد مستضعفی داریم که به وظایف عادی خود آگاهی چندانی ندارند و چه بسا زنانی در مواردی استضعاف عقلی نداشته باشند، در حالی که در همان مورد مردانی دچار ضعف عقلی باشند. به هر حال، زن و مرد در کاستی‌های عقلی و علمی و یا موجودیت‌های عقلی و علمی مشترکند و این امر که در ظرف مراتب و زمینه‌ها اهمال وجود دارد، با آن چهره که نقص عقل زن است، متفاوت می‌باشد.
اکنون برای نمونه به دو روایت در این زمینه اشاره می‌شود:
عن مصادفٍ، عن ابی عبداللّه« علیه‌السلام » فی المرأة تحجّ عن الرّجل الصّرورة؟ فقال: «ان کانت قد حجّت و کانت مسلمةً فقیهةً، فربّ امرأةٍ افقه من رجلٍ؛(۱)
امام صادق« علیه‌السلام » دربارهٔ زنی که به نیابت از مرد صروره (کسی که برای نخستین‌بار حج می‌گزارد) به حج می‌رود، فرمودند: «اگر آن زن خود حج گزارده و مسلمان و آگاه به مسأله باشد، جایز است ـ چنان‌که برای مرد نیز با این شرط، جایز است ـ چه‌بسا زنی از مردی آگاه‌تر باشد.»
در این بیان به خوبی صحّت انجام عمل توسط زن از جانب مرد و برتری علمی زن بر مرد در موارد بسیاری از سوی حضرت مورد تأیید قرار گرفته است.
عن الحلبی، قال: قلت لابی عبداللّه« علیه‌السلام »: «جعلت فداک! انّی لمّا قضیت نسکی للعمرة اتیت اهلی و لم اقصر. قال: علیک بدنةٌ. قال: قلت: انّی لمّا اردت ذلک منها و لم تکن قصرت امتنعت فلمّا غلبتها قرّضت بعض شعرها بأسنانها. فقال: رحمها اللّه! کانت أفقه منک، علیک بدنةٌ و لیس علیها شی‌ءٌ؛(۲)
حلبی می‌گوید: به امام صادق « علیه‌السلام » عرض کردم: جانم فدایت باد! آن گاه که مناسک عمرهٔ خویش را به پایان بردم، پیش از آن که تقصیر کنم و از احرام خارج شوم، با همسرم آمیزش کردم. امام« علیه‌السلام » فرمودند: [قربانی کردن] یک شتر بر عهدهٔ تواست. گفتم: زمانی که از وی درخواست آمیزش کردم، او نیز تقصیر نکرده بود و در حالت احرام به سر می‌برد؛ از این رو [از اجابت خواستهٔ من] امتناع ورزید. سپس که بر وی چیره شدم، با دندان‌هایش قسمتی از گیسوان خود را کند. امام« علیه‌السلام » فرمودند:
۱- کافی،ج۵،ص۳۰۶،ح۱٫
۲- کافی،ج۴،ص۴۴۱،ح۶٫
خداوند آن زن را از رحمت خویش بهره‌مند سازد؛ او از تو [به دین خویش] آگاه‌تر است. بر تو قربانی کردن یک شتر واجب است، ولی بر او چیزی نیست.»
از این دو روایت روشن می‌شود که: زن و مرد در آگاهی و عقلانیت و کاستی‌های عقلی و علمی مشترکند. همان‌گونه که ممکن است مردی درایت و آگاهی به علمی داشته باشد که زنی نداشته باشد، می‌شود زنی دارای دانش و درایتی باشد که مردی از آن بی‌بهره باشد. بالاتر این که: ممکن است زنی بیش‌تر از مردی آگاهی و تقوا داشته باشد؛ چنان‌که حضرت می‌فرماید: «چه بسا زنی از مردی آگاه‌تر باشد.» در روایت دوم این امر را در چهرهٔ خاص مقایسه نموده و می‌فرماید: «ای مرد! زنت از تو آگاه‌تر است»؛ در حالی که در روایت نخست به صورت کلّی می‌فرماید: «چه بسا زنی از مردی عالم‌تر باشد.»
در روایت دوم، آن مرد تقوا و غیرت ایمانی زن خود را بیان می‌کند که در مقابل حرام از خود خویشتن داری نشان داده و با شوی خود به مبارزه بر می‌خیزد تا جایی که با دندان موهای خود را می‌کند و حضرت هم با رحمت و رأفت خاص می‌فرماید: «خدا رحمتش کند! او از تو آگاه‌تر است.» آری! چه زیباست که در این دو روایت، زمینهٔ علمی و کاربردی عقل هم مورد توجّه قرار می‌گیرد. در روایت نخست می‌فرماید: «زن در صورت تحقّق شرایط می‌تواند حج را به نیابت از مردی انجام دهد» و در روایت دوم در پاسخ به آن مرد می‌فرماید: «تو کفّارهٔ عمل خویش را که یک شتر است باید بپردازی و بر زن چیزی نیست»، اگر چه عمل مباشرت از سوی هر دو صورت گرفته است.
عقل زن و مرد:
بحث نقص عقل، آن‌گونه که ما دنبال کردیم، واقعیتی روشن در خلقت انسان است که به طور نوعی ریشه در احساس و عواطف زن در مقابل حساب‌گری و دوراندیشی مرد دارد. این حقیقت خارجی و واقعیت عینی، لسان و بیان شریعت را ـ چه در روایات و یا به لسان فقه و فتوا، چه در میان شیعه و یا اهل سنّت و دیگر فرقه‌های اسلامی و مذاهب و ادیان و حتّی ملل و نحل ـ به خوبی همراه دارد. حتّی صاحبان اندیشه و ادراک سالم انسانی هم می‌توانند این امر را به روشنی بیابند و نهاد آگاه و ناآگاه زن نیز خود گواه بر آن است.
عقل و احساس اگرچه با جان آدمی متّحدند، ولی در ظرف تحقّق، دو مقولهٔ متفاوت با یک‌دیگر و جدا از همند؛ به طوری که ازدیاد و بالارفتن یک طرف، پایین آمدن، نقصان و مغلوبیت طرف دیگر را به دنبال دارد. این نوع تخالف در طبیعت بسیار وجود دارد؛ به طور مثال: اگر وزن فردی بالا برود، سرعت دوندگی او پایین می‌آید؛ در حالی که همین بالا بودن وزن، برای وزنه‌بردار حسن و فضیلت است؛ پس وقتی می‌گوییم: یک وزنه‌بردار موفّق، وزن سنگینی دارد، ولی در دوندگی از سرعت پایینی برخوردار است و برای خطّ حملهٔ فوتبال مناسب نیست و یا یک فوتبالیست دونده که وزن کمی دارد، قادر به بلندکردن وزنهٔ سنگین نیست، نقص سرعت برای وزنه بردار و نقص وزن برای فوتبالیست نه تنها ضعف نیست، بلکه نقطهٔ قوّت آن‌هاست.
طبق همین بیان، وقتی می‌گوییم: احساس زن بسیار قوی است و به طور قهری و طبیعی عقل او نسبت به عواطفش نقصان دارد، به این معنا نیست که ضعفی در زن وجود دارد تا به او خرده گرفته شود، بلکه شرط مادر بودن، فرزند پروری، زیبایی و لطافت زن، احساس غنی و سرشار اوست که بهترین دلیل حُسن و نقطهٔ قوّت و کمال زن می‌باشد؛ هم‌چنان‌که کاستی احساس و عواطف مرد در مقابل صلابت مردانه عیب نیست.
پس در یک موازنهٔ جامع و منطقی باید گفت: زنان در جهت عواطف و احساسات در مقایسه با حساب‌گری و صلابت مردانه در یک ردیف نیستند و هر یک در جهت صفات خاص خود برتری محسوس دارند و نمی‌توان گفت: به طور نوعی احساس مرد بیش‌تر از زن است؛ هم‌چنان‌که صلابت و حساب‌گری زنان بیش از مردان نیست و نباید این ادّعا را داشت؛ پس نقص عقل نسبت به زن تنها یک شناخت از هویت ویژهٔ این موجود است و تنقیص و مذمتی در کار نیست.
البته باید دانست در صورتی که به طور عملی این دو امر در زن و مرد جای‌گزین یک‌دیگر شوند، جای خرده و نکوهش هست. اگر مردی بخواهد در بهره‌وری از احساس و امور عاطفی، حالت‌های زنانه به خود گیرد و یا زنی در صلابت و اندیش‌مندی و مدیریت حالات و اطوار مردانه داشته باشد، جای ایراد و خرده‌گیری وجود دارد و هر یک از این موارد برای مرد و زن کاستی، عدم اعتدال و حالتی غیرطبیعی و ناموزون شمرده می‌شود.
حال، آن‌چه در این میان بسیار مهم است، درک این حقیقت حکیمانه نسبت به خلقت و حرکت زن و مرد در مسیر طبیعی زندگی است؛ به طوری که اگر این تفاوت نادیده گرفته شود و به بهانه‌های گوناگون ـ چون: تساوی حقوق زن و مرد و نفرت از تبعیض ـ به دروغ زن در جای‌گاه مرد قرار داده شود، نه تنها او نقطهٔ قوّت خود را -که احساس است ـ از دست می‌دهد و به کمال مطلوب نمی‌رسد، بلکه دچار بی‌هویتی و خودزدگی شده و ناآرامی جامعه را نیز به دنبال خواهد آورد؛ همان‌طور که اگر یک بازیکن سرعتی تیم فوتبال به نام تساوی و تنفّر از تبعیض در جای‌گاه یک وزنه‌بردار قرار داده شود و وزنه بردار سنگین وزنی در خطّ حملهٔ یک تیم فوتبال قرار گیرد، نه تنها این دو فرد نقطهٔ قوّت خود را از دست می‌دهند، بلکه از کمال خویش دور شده و سبب شکست خود و تیم می‌گردند.
امروزه بسیاری از زنان در جوامع مختلف به بهانهٔ تساوی و برابری با مردان در حقوق و عقل، دوش به دوش تا آغوش مردان پیش رفته و از امتیازهای مادر بودن، معشوقه بودن و زن بودن محروم شده و در بسیاری از موارد، خود را آلتی برای ارضای غرایز جنسی مردان هوس باز قرار داده و گرفتار هوس‌های آلودهٔ جنس مخالف و موافق شده‌اند که در نتیجه دچار بحران‌های روحی ـ روانی بسیار گردیده‌اند.
تفاوت نقص عقل با استضعاف:
عنوان استضعاف را نباید با نقص عقل زن ـ که همان غلبهٔ احساس اوست ـ یک‌سان دید؛ زیرا وفور عواطف و غلبهٔ احساس در زن یک امر طبیعی است، ولی استضعاف در مردان یا زنان یک اهمال است و دارای موقعیت تعلیلی می‌باشد و عوامل و مبادی و خصوصیت‌های خود را دارد.
در این مورد قرآن کریم می‌فرماید:
«… الاّ المستضعفین من الرّجال و النّساء والولدان لا یستطیعون حیلةً و لا یهتدون سبیلاً؛(۱)
… به جز مردان و زنان و کودکان مستضعفی که توان چاره اندیشی ندارند و راهی برای هدایت خود [به سوی حق] نمی‌یابند.»
«و مالکم لا تقاتلون فی سبیل اللّه و المستضعفین من الرّجال و النّساء والولدان؛(۲)
چه شده است که در راه خدا و نجات مردان و زنان و کودکان مستضعف و ناتوان [با دشمنان دین و بشریت] جهاد و مبارزه نمی‌کنید.»
در قرآن کریم مادهٔ استضعاف در مشتقات مختلف ۱۳ بار آمده است: «استضعفوا» ۵ بار، «استضعفونی» ۱ بار، «یستضعف» ۱ بار، «یستضعفون» ۱ بار، «مستضعفون» ۱ بار و «مستضعفین» ۴ بار آمده که ۴ مورد آن همراه با کلمهٔ استکبار و ۹ مورد بدون آن به کار رفته است.
این مادّه در ۲ مورد به طور صریح و یک‌سان به زن و مرد نسبت داده شده، در یک مورد به «ولدان» و در یک مورد نیز به حضرت هارون پیامبر« علیه‌السلام » نسبت داده شده است. در بقیهٔ موارد، عمومیت ضعف نسبت به زن و مرد به‌طور اطلاقی و یک‌سان وجود دارد.
به طور کلّی استضعاف بر دو قسم است: مادّی و معنوی. مراد از آیات فوق، قسم دوم است. در این مورد مستضعف به کسی می‌گویند که توان فهم احکام دینی و عمل به آن را ندارد؛ همان گونه که قرآن کریم در ذیل همین آیه می‌فرماید:
۱- نساء/ ۹۸٫
۲- نساء/ ۷۵٫
«لا یستطیعون حیلةً و لا یهتدون سبیلاً؛(۱)
آن‌ها توان و راهی برای هدایت خود نمی‌یابند.»
بسیاری از مردم و حتّی مسلمانان با آن که توان رفع استضعاف از خود را دارند، به وظیفهٔ دینی خود عمل نمی‌کنند، جهل خود را بر طرف نمی‌سازند و نسبت به وظایف دینی ـ اخلاقی و اجتماعی ـ سیاسی خود بی‌تفاوت می‌مانند؛ بنابراین آن‌ها افرادی هستند که به عمد و با آگاهی کوتاهی کرده‌اند و جاهل مقصرّند، نه قاصر و تنها جاهل قاصر عنوان مستضعف را داراست.
ملاک اسلام در استضعاف روشن و مشخّص است و در آن جنسیت دخالت ندارد؛ اگر چه ممکن است به‌واسطهٔ عوارض خارجی، زن به‌طور غالب این ملاک را بیش‌تر داشته باشد و در مرد به طور قهری پیش آید.
۱- نساء/۹۸٫
اکثریت و اهمال تعقّل:
این اندازه نکوهش مردم، آن هم در قرآن ـ که کتاب رأفت و رحمت الهی است ـ برای چیست و چه معنایی دارد و در مقام بیان چه پیامی برای انسان است؟
نسبت به امر نخست باید گفت: این کاستی‌ها و صفات نقص در مردم در مقایسه با «برد بلند معنوی و کمالات عالی ربوبی» نیست؛ زیرا هرچند وصول به آن برای هر کس در مرتبهٔ وجود و استعدادش ممکن و میسّر است، ولی بسیاری از افراد از سر تقدیر یا وراثت، ویژگی‌های محیط یا مربی و یا اهمال از آن محروم می‌گردند.
پس در تحصیل برد بلند، آدمی با آن همه توان و استعداد، کوتاهی، اهمال و ناتوانی فراوانی دارد و سراپا کاستی، کمبود و نقص است و در جهاتی از آن مورد نکوهش و مذمت هم قرار نمی‌گیرد و نسبت به تحصیل آن کمالات هم الزامی ندارد و نسبت به برد کوتاه، به‌واسطهٔ عدم تحصیل این صفات و کمالات عالی عنوان نقص بر همگان اطلاق نمی‌شود. آری، تنها شمار اندکی از افراد شایسته اوصاف کمال را در حدّ وسیع دارایند که همان اولیای الهی و رهبران برین دینی هستند و افراد مقابل آن‌ها در ظرف شقاوت، زیان‌کاران معاند، ائمهٔ کفر و ستم‌گران مستکبرند و مردم عادی در ردیف این دو طایفه نخواهند بود و مذمّت و نکوهش از آن‌ها نسبت به برد کوتاه و متوسط به‌واسطهٔ عدم تحصیل کمالات عالی است و اطلاق نقص بر آنان از این جهت می‌باشد. اگرچه مردم معمولی خود به دو بخش تقسیم می‌شوند: افراد عادی و خوبان معمولی.
پس به طور کلّی بندگان خدا به چهار دسته تقسیم می‌شوند:
گروه نخست، اولیای الهی‌اند که شمار آنان اندک و محدود است، ولی منش و کردارشان از کیفیت بسیار بالایی برخوردار می‌باشد و افراد عادی نباید طمع رسیدن به مقامات آنان را داشته باشند؛ گرچه استعداد افراد، محدودیت وصول ندارد و آرزو و درخواست آن مقامات نیز ممدوح است.
اولیای الهی دارای تمام صفات کمال بوده و از صفات نقص دورند و با آن که مراتب متفاوتی دارند، در کلّیت صفات کمال، یک‌سانند.
گروه دوم، جنایت کاران طاغوتی و زورمداران اهریمنی هستند که در هر عصر، شامل افراد اندکی می‌شوند. این پیشوایان کفر و امامان ظلم و ستم به طور متفاوت و در جهات و خصوصیات گوناگون دارای تمام صفات نقصند و در تحقّق جنایت‌ها و کاستی‌ها پیش‌تازند و در جهت تحقّق اغراض شوم و شیطانی خود از هیچ کجی و کاستی دریغ ندارند.
گروه سوم، افراد عادی‌اند که اکثریت مردم را شامل می‌شوند. اینان هرگز نه می‌خواهند و نه هم‌چون جنایت کاران امکان تحقّق بخشیدن به جنایت‌ها را در خود می‌بینند و نه چون طایفهٔ وارستگان ردای خوبی را به تن اندازه می‌یابند.
این‌ها در برد بلند، هم‌چون اولیای الهی و طایفهٔ وارستگان موفّق نگردیده و در زمینهٔ فعلیت دادن به استعداد خود توفیق چندانی نداشته‌اند و از سر نصب و تقدیر، وراثت و محیط، تقصیر و قصور، کوتاهی، اهمال و تساهل، به صفات کمال ـ که در آن‌ها به صورت استعداد و توان وجود دارد و ممکن بوده که در ظرف محدودی محقّق گردد ـ چندان فعلیت نبخشیده‌اند. این دسته گرچه صفات نقص را نیز تنها در برد کوتاه دارایند و در برد بلند در حیطهٔ جنایت‌کاران معاند نیستند، ولی توان فعلیت‌های آنان را هم ندارند.
گروه چهارم، خوبانی هستند که از میان مردم عادی بر می‌خیزند و در میان آن‌ها به سلامت و خوبی زندگی می‌کنند. این‌ها با آن‌که مردم عادی هستند، ولی چون آن‌ها زندگی نمی‌کنند و با استقبال خوبی‌ها و دوری از بدی‌ها حیات را ادامه می‌دهند و شؤون و حدود خلق و خالق را رعایت می‌کنند.
هنگامی که گفته می‌شود: «اکثریت مردم»، کسانی از مردم عادی مورد نظر است که برد کوتاه صفات کمال را در خود تحقّق نبخشیده‌اند و توان آن که نسبت به استعداد موجود خود موفّقیتی را بیابند، داشته‌اند، ولی از سر اهمال، تقصیر و قصور، استعداد خود را در حدّ معمولی هم‌چون خوبان عادی، به فعلیت نرسانیده‌اند. این گروه در صفات نقص، نزول ناسوتی و حرمان دوزخی را هم‌چون ائمهٔ کفر نیافته‌اند و امکان تحقّق آن را نیز ندارند؛ هرچند توفیق راه‌یابی به تبار پاکان و وارستگان را هم نخواهند یافت و باید آن‌ها را تنها با خوبان از افراد معمولی مقایسه نمود. این افراد با خوبان عادی در تقابل با گروه نخست و دوم قرار دارند و بالاترین کمّیت را بدون کیفیت بسیار در جهات مثبت و منفی دارایند و خوبان عادی اگرچه نسبت به دو طرف تقابل از کمّیت بیش‌تری برخوردارند، ولی نسبت به افراد عادی بسیار اندکند.
بنابراین در یک بیان کلّی می‌توان گفت: مذمت اکثریت مردم عادی به خاطر عدم رعایت حدود و صفات ابتدایی و متوسطی است که مردمان خوب، آن‌ها را رعایت می‌کنند و مذمت نسبت به عدم تحصیل برد نهایی از کمالات معنوی نیست، همان طور که این‌ها ظرف وسیع شقاوت را هم ندارند. اهل شقاوت و جنایت‌کاران معاند با آن‌که تمام صفات نقص را به نسبیت دارایند، ولی عنوان اکثریت، ناظر بر آن‌ها نیست؛ زیرا که همه آنان دارای تمام صفات نقصند و قید اسم و عنوان ندارند. خوبان عادی هم با آن‌که در میان دو دستهٔ متقابل نخست نیستند و از دستهٔ سوم اند، ولی بر اثر سلامت نسبی و رعایت مناسب از اطلاق این عناوین بر آن‌ها بدورند و در ردیف خوبان خوب قرار می‌گیرند، همان‌طور که مردم عادی بر اثر اهمال و عدم توجّه در ردیف بدان بد به حساب می‌آیند و پیاده نظام کجی و کاستی‌های آنانند.
نقص عقل و اهمال تعقل:
نکوهش مردم در قرآن کریم و این صفات نقص شامل چه افرادی می‌شود و گسترهٔ شعاع آن تا کجاست؟ میان این گونه نقص‌ها با نقص عقل زن چه تفاوتی وجود دارد؟
زن و مرد هر دو در این صفت یک‌سانند؛ زیرا مردم، ناس، انسان، ضمیر «کم» و ضمیر «هم» که در این آیات به کار رفته‌اند، زن و مرد را بدون هیچ تفاوتی در بر می‌گیرند.
در این‌جا سخن از نقص عقل و ایمان نیست، بلکه اهمال در تعقّل و حقیقت ایمان و عمل، مطرح است؛ بر خلاف نقص عقل در زن که به مقتضای حکمت و صنع الهی در ظرف طبیعت و خلقت او وجود دارد و اهمال زن در اصل وجود آن نقش ندارد.
میان کاستی‌های فراوانی که در زن و مرد مشترک است، با نقص عقل زن ـ که به‌طور نوعی است ـ تفاوت ماهوی وجود دارد و زن نیز مانند مرد می‌تواند به علّت اهمال و تساهل در میان «اکثریت مذموم» قرار گیرد ـ همان‌طور که می‌تواند با جدّیت خود را از صفات کاستی و اهمال دور نماید ـ ولی او نمی‌تواند از امتیاز عواطف سرشار و از محدودیت در اندیشه رهایی یابد؛ زیرا این چیرگی احساس بر اندیشه، فطری بوده و در جهت کمال مربوط به زن است. البته این محدودیت اندیشهٔ زن در «نوعیت» است و نسبت به زنان متفاوت می‌باشد؛ چنان‌که نواقصی که در افراد ـ مرد یا زن ـ بر اثر کاستی‌ها و اهمال پیش می‌آیند، با هم تفاوت دارند؛ به طور مثال گفته می‌شود: این زن یا این مرد، احمق یا کند ذهن است، یا آن مرد و زن ناتوانند و نقص عضو دارند و یا گفته می‌شود: زنی یا مردی با درایت است، ایمان بالایی دارد و مثل دیگر افراد نیست. به هر حال، نباید این تفاوت‌های شخصیتی با نوعیت نقص و محدودیت اندیشهٔ زن و یا عواطف سرشار او مشتبه شود.
پس نکوهش اکثریت در جهت اهمال آن‌هاست ـ اگر چه این اهمال نسبت به بُرد بلند کمالات مطرح نیست ـ ولی چیرگی احساس بر عقل در زن، حکمت نظام احسن است و اشکال یا اهمالی در این زمینهٔ طبیعی نسبت به حق تعالی یا زن‌ها وجود ندارد، بلکه این امر در جهت تحقّق تفاوت‌های فطری و نوعی است که فهم و دریافت آن، خود نوعی کمال است.
تفاوت دو عقل:
میان نقص عقلی که ذاتی، اولی، حقیقی و کلّی است با نقص عقلی که صنفی، مقید و معلولی است، تفاوت بسیاری وجود دارد که در این جا به اندکی از آن اشاره می‌شود:
نقص عقل ذاتی، چون عدم نمود ادراک مشهود در اجسام و ادراک غیر ملموس در نباتات است ـ که با تفاوت مراتب، هر یک هوش‌مندی‌های فطری را دارایند، ولی هرگز موقعیت ادراکی انسان و حتّی حیوانات را دارا نیستند ـ و شماری از دیوانگان که فاقد ادراک و توجّه عقلانی در طبع ابتدایی خود هستند و کشش و توان رهایی از آن را ندارند. هر یک از این موارد، در ظرف نوعی ـ چون اجسام ـ و یا فردی ـ چون دیوانه ـ کلّیت خود را دارایند؛ برخلاف زن که نیمهٔ شفّاف حقیقت انسان است و هر عاقلی از افراد آدمی در دل زن گوهر عقل خود را می‌یابد؛ پس نباید نقصان اندیشهٔ صنفی و مقید ـ که معلول حالت خاص و عادت ماهیانه است ـ را با نقصان ذاتی و فقدان ماهوی یک‌سان دید و به هم آمیخت. کسوت فرزند پروری و مادری و خلعت شوهر داری و لطف دل بری که همراه با عارضهٔ خاصّ عادت، تحقّق می‌یابد، منافاتی با کمال آدم و تمامیت انسان ندارد.
این کلام پیامبر« صلی‌الله‌علیه‌وآله » که در روایتی می‌فرماید:
«قد رأیت انّکنَّ اکثر اهل النّار یوم القیامة؛(۲)
۱- «یا هشام! من اراد الغنی بلامالٍ و راحة القلب من الحسد و السّلامة فی الدّین، فلیتضرّع الی اللّه عزّوجلّ فی مسألته بان یکمّل عقله…»؛ کافی،ج۱،ص۱۸۱٫
ـ در نقلی دیگر حضرت امیر« علیه‌السلام » می‌فرماید: «علی قدر العقل یکون الدّین»؛
غررالحکم، ص۹۵۵۳، ح۶۱۸۴٫
«دین هر کس به اندازهٔ عقل اوست.»
۲- وسائل الشّیعه، ج۱۴، ص۱۱، ح۲٫
من بیش‌تر اهل آتش در روز قیامت را از میان شما زنان می‌بینم.» مانند آن کریمهٔ قرآن است که می‌فرماید:
«انّ الانسان لفی خسرٍ؛(۱)
اکثر انسان‌ها در زیان باری هستند.» زیرا اگر انسان با ایمان نبوده و بر تقوا و پاکی مواظبت نداشته باشد، همین حرمان را خواهد داشت و در این جهت تفاوتی میان زن و مرد نیست؛ از این رو پیامبر« صلی‌الله‌علیه‌وآله » می‌فرماید: «ای زن‌ها! هر قدر می‌توانید به خدا نزدیک شوید و پاکی و تقوا پیشه کنید.»
حال ممکن است این پرسش پیش آید که: با چنین موقعیت حرمانی، سفارش به تقوا برای چیست و اگر بیش‌تر زن‌ها اهل آتشند، چگونه قرب الهی پیدا می‌کنند و قرب آن‌ها چگونه ممکن است؟
در پاسخ باید گفت: کلام نبوی تنها دلالت بر اقتضا دارد؛ به این بیان که اگر زن‌ها پاکی پیشه نسازند، هم‌چون مردها در آتش می‌افتند. البته در زن‌ها به‌واسطهٔ عواطف، اقتضا نسبت به مرد بار بیش‌تری دارد. کلام حضرت دلالت بر حتمیت آتش برای زنان ندارد ـ به طوری که راه گریزی نداشته باشند ـ و تنها عصیان و بی‌عملی برای آنان هم‌چون مردان مشکل پیش می‌آورد.
سه برد کوتاه، متوسط و بلند آدمی:
انسان در درک و فهم مطالب دارای سه برد کوتاه، متوسط و بلند است. «نفس» ـ که هویت فرد است ـ بُرد کوتاه حرکت آدمی است که تمامی افراد جامعه، چنان‌چه از مرحلهٔ طبیعت فراتر روند، آن را کم و بیش مورد استفاده قرار می‌دهند؛ اما برد متوسط آدمی «عقل» و برد نهایی او «روح» وی است.
موتور حرکتی نخست حیوانی و عقلی حساب‌گر است که وصف آنان که تنها آن را دارند: «وَأَکثَرُهُمْ لاَ یعْقِلُونَ» است.
در این مرتبه بیش از حظوظ نفسانی در وجود فرد نیست و وی حتی از امور حلال و عبادات خود لذت می‌برد. انسانیت این گروه در سطح امور نفسانی آن‌هاست و به خور و خواب تا علم و سواد و کار بسنده می‌کنند. تحصیل آنان نیز برای حظّ نفس و به دست آوردن شغل و حرفه است تا کار و زندگی نفسانی و نیازهای نفسی خود را سامان دهند و نهایت آن لذت و کامیابی نفسانی با تنوعی که دارد هست.
البته نفس هم مراتب دارد و برخی در سطح نازل از این حظوظ بهره می‌برند و برخی قوت و قدرت نفسی بیش‌تری دارند و چنین بهره‌وری برای همگان میسور است. فرد در این مرتبه حتی اگر به علوم اسلامی اشتغال داشته باشد درس‌های وی از مرتبهٔ نفس وی فراتر نمی‌رود. دایرهٔ وجود چنین کسی از خانه، همسر و فرزند یا دوستان وی به صورت محبت معمولی بیش‌تر نمی‌شود و آینده‌نگری وی بسیار جزیی است و محدود به مطامع دنیوی یا در کسانی که طمع بیش‌تری دارند به نعمت‌های اخروی است. وی بیش از حافظه و معلومات در وجود خود ندارد و به علم نمی‌رسد؛ به این معنا که قدرت استنباط، فهم و تحلیل مطالب را در خود ندارد و همواره در علوم مقلد، خوشه‌چین، تکدی‌گر و گداست و بر سر سفرهٔ این و آن می‌نشیند. معلومات وی دانش و ادراک نیست و تنها بهره بردن از حافظه است. ادارک وی در صورتی که در محیطی نفسانی رشد داشته باشد می‌تواند به «شیطنت» تبدیل گردد و عقل او عقال و پابند کمال وی گردد.
کسی که در دایرهٔ نفس گرفتار است و ادراک یا رؤیت ندارد، تفاوتی ندارد که در کجا و چه کاری می‌کند و تنها مهم این است که حلال و شرعی و متناسب با استعداد و سلیقهٔ وی باشد. البته نفس عادی دارای حرص است و ناآرام و بیمار می‌باشد و شخص باید در پی درمان بیماری‌های نفسانی خود باشد. حرکت نفسی سرمایهٔ اولی آدمی است و در صورتی که در محتوای آن نماند و آن را ابزار قرار دهد، می‌تواند دومین موتور حرکتی خود را که «قلب» است روشن نماید و به حرکت کمالی خود شتاب دهد.
موتور دوم عقلانی است و در بسیاری از افراد روشن نمی‌شود. قلب است که به امور علمی دست می‌یابد. قلب امری فراتر از خاطرات نفسی است و در این مرتبه، لذایذ در دل قرار می‌گیرد. کسی که صاحب قلب می‌شود اوج و حضیض بر او وارد می‌شود و صاحب تقلب و دگرگونی می‌گردد. وی گاهی در اوج قرار می‌گیرد و زمانی به حضیض می‌افتد. خواب و بیداری وی برای حظوظ نفسانی نیست و با آن تفاوت دارد و ادراک و معرفت وی با انسانی عادی همسان نیست و وی انسانی دیگر شده است که برای هر چیزی می‌تواند بیندیشد و ادارک کند. چنین کسی صاحب ملکهٔ قدسی است و این مرتبه باشگاه ادراک، علم، استنباط و اجتهاد است. انسان در این مرتبه فهیم است و فرد در این مقام، «خود» هست و ادای کسی را در نمی‌آورد؛ چرا که خداوند در آفرینش خود تکرار ندارد و تمام پدیده‌های وی دردانه هستند. اجتهاد در این مرتبه اولی‌ترین امر برای حصول کمالات است.
برای وصول به کمال و تشبّه به حق و اعطای ملکهٔ قدسی از ناحیهٔ حق تعالی لازم است نفس صافی باشد و از کدورت، کینه و بغض خالی گردد. چنین کسی باید از همه راضی باشد و بغض هیچ کس جز دشمنان معاند خدا را در دل نداشته باشد. کسی می‌تواند از دیگران راضی باشد که بیابد طلبی از آنان ندارد و نیز دیگران از وی طلبی نداشته باشد و باید از خداوند خواست اگر کسی از او طلبی دارد که وی از آن آگاهی ندارد یا نمی‌تواند آن را ادا کند، حق تعالی خود آن را جبران کند. هم‌چنین ذهن باید از پیرایه‌ها، اشکال‌ها، شبهات، شک‌ها، رسوبات و افکار عامیانه پاک باشد، وگرنه تلاشی بی فرجام و بی‌نتیجه انجام می‌دهد؛ مثل چیدن وسایل منزل در خانه‌ای خاکی و کثیف است که وسایل تمیز نیز آلوده می‌شود. باید ذهن، فکر، فرهنگ و سنت‌های اجتماعی در ذهن صاف شود و آن‌چه پیرایه است از ذهن و قلب دور ریخته شود و هرچه در ذهن و دل می‌ماند، باید برهانی، گویا، روشن، سالم و یقینی باشد، وگرنه هرگز توان پرواز و بر شدن را به آدمی نمی‌دهد. موتور قلب که قدرت تولید اندیشه و عقل‌ورزی دارد در فرد شکوفا شده باشد. تمام انسان‌ها دارای مزاج، نفس، ذهن و افکار و اعتقاداتی هستند، ولی عقل و قلب دو مرتبه‌ای است که در هر کسی به آسانی بیدار نمی‌گردد. انسان وقتی عروج می‌یابد که قلب و توان عقل‌ورزی یافته باشد. ممکن است فردی هفتاد سال داشته باشد، ولی قلب عقل‌ورز وی متولد نشده باشد. ذهن و داشتن قدرت تصورات غیر از عقل است. انسان چون به عقل می‌رسد باید نسبت به معنویات، کمالات، خیرات و ربوبیات آسمان‌ها بیندیشد و شبهات ذهنی خود را نسبت به این امور برطرف نماید. پس ذهن مربوط به امور زمینی و عقل مربوط به امور آسمانی است. هرگاه موتور عقل استارت بخورد، در ابتدا شک به همه چیز فرد را احاطه می‌کند، ولی حرکت قلب وی او را از توقف در شک که خطرناک است باز می‌دارد و به طرف دیگر مراحل علم تا اطمینان و یقین پیش می‌برد و شبهات عقلانی او را برطرف می‌سازد.
برتر از مقام قلب، مقام روح است که ویژهٔ صاحبان ولایت است. استارت موتور روح به رؤیت می‌انجامد. صاحبان مقام روح کسانی هستند که در مسابقهٔ ناسوت به اذن و ارادهٔ الهی موفق و پیروز شده و در فینال فینال‌ها قرار گرفته‌اند. آنان صاحب رؤیت هستند و چشم آنان بیش از دیگران باز شده و رؤیت آنان نیز به ارادهٔ الهی است. صاحب نفس صاحب حظ و کام نفسانی و صاحب قلب دارای علم و ادراک و ملکهٔ قدسی و صاحب روح واجد معرفت و رؤیت و ولایت است.
عقل اولیای خدا همان برد بلند و سوم است که دل آنان می‌باشد. دل برد بلند است و چیزهایی را می‌بیند که عقل به آن نمی‌رسد. انسان در این مرحله با چشم سر نگاه نمی‌کند و محاسبه نیز ندارد و تنها به آموزه‌ها و رهنمودهای دل رجوع می‌کند.
انسان در این سه فاز می‌تواند حرکت کند و فرد کامل کسی است که این سه موتور حرکتی را داشته باشد و از آن بهره برد. این سه مدیریت می‌تواند در انسان حاکم باشد: مدیریت مزاجی و نفسی، مدیریت عقلانی و مدیریت دل و قلب. دل برد بلند است، برد متوسط از آن عقل است و برد کوتاه مربوط به نفس می‌باشد. نفس با دل بسیار تفاوت دارد. دل بعد از عقل است و نفس پیش از آن. اگر انسانی با هر سه موتور یاد شده حرکت می‌کند، به طور حتم ولی اللّه است. دل بسیاری از افراد نسبت به عالم کار نمی‌کند. آنان به دیگر افراد انسانی عاطفه‌ای ندارند، اما به فرزند خود که می‌رسند، عاطفهٔ آنان فعال می‌شود. گرگ و حیوانات درندهٔ دیگر نیز همین طورند. از دل نباید غفلت نمود که حقیقت انسان دل است. اگر انسان آثار و برکات نفس و عقل را دریابد، آن‌گاه می‌بیند که دل چه معرکه‌ای دارد.