به نام آن که نیست مانندش
(۱)
(۲)
بلندای فقه شیعه
جلد پنجم
مقایسه و بررسی دو اندیشهٔ فقهی شیعه
حضرت آیت‌اللّه محمدرضا نکونام (مد ظله العالی)
(۳)
شناسنامه
| سرشناسه | : | نکونام، محمدرضا، ۱۳۲۷ - |
| عنوان و نام پديدآور | : | بلندای فقه شیعه: (مقایسه و بررسی تطبیقی دو اندیشه‌ی فقهی شیعه)/ محمدرضا نکونام. |
| مشخصات نشر | : | اسلامشهر: انتشارات صبح فردا، ۱۳۹۰- |
| مشخصات ظاهری | : | ج. |
| شابک | : | دوره۹۷۸-۶۰۰-۶۴۳۵-۰۹-۱ : ؛ ج. ۱۹۷۸-۶۰۰-۶۴۳۵-۰۰-۸ : ؛ ج. ۲۹۷۸-۶۰۰-۶۴۳۵-۰۱-۸ : ؛ ج. ۳۹۷۸-۶۰۰-۶۴۳۵-۰۲-۲ : ؛ ج. ۴۹۷۸-۶۰۰-۶۴۳۵-۰۳-۹ : ؛ ج. ۵۹۷۸-۶۰۰-۶۴۳۵-۰۴-۵ : ؛ ج. ۷۹۷۸-۶۰۰-۶۴۳۵-۰۶-۰ : ؛ ج. ۸۹۷۸-۶۰۰-۶۴۳۵-۰۷-۷ : |
| وضعیت فهرست نویسی | : | فیپا |
| يادداشت | : | ج. ۲- ۸ (چاپ اول: ۱۳۹۰). |
| موضوع | : | فقه تطبیقی |
| موضوع | : | اصول فقه شیعه |
| موضوع | : | فقه جعفری — قرن ۱۴ |
| رده بندی کنگره | : | BP۱۶۹/۷/ن۷۴ب۸ ۱۳۹۰ |
| رده بندی دیویی | : | ۲۹۷/۳۲۴ |
| شماره کتابشناسی ملی | : | ۱۰۹۷۹۸۹ |
(۴)
فهرست مطالب
بخش ششم
وجوهات شرعی و دارایی‌های عمومی
خمس··· ۱۳
انکار کنندهٔ خمس··· ۱۳
اجبار بده‌کار خمس به پرداخت آن··· ۱۳
وکیل گرفتن در پرداخت خمس··· ۱۴
خمس سرمایه و ابزار مورد نیاز··· ۱۵
موارد تعلق خمس به خانه··· ۲۳
خرید خانه جهت تحصیل فرزند در شهر دیگر··· ۲۴
بهرهٔ سپرده‌گذاری در بانک ۲۶
ساخت منزل مسکونی با درآمد تدریجی ۲۸
تحویل گرفتن خانه بعد از گذشتن سال خمسی ۲۹
خمس باغ و درخت··· ۳۱
نگه‌داری احشام به عنوان سرمایه یا مصرف شخصی ۳۶
خمس مطالبات··· ۴۰
تقاص طلب در صورت قصد بده‌کار بر نپرداختن بدهی ۴۳
دریافت طلب پس از گذشتن سال خمسی ۴۴
داشتن چند رشته کسب··· ۴۵
(۵)
خمس بذر··· ۴۶
خمس نداشتن مؤونه··· ۴۸
خریداری ماشین جهت کسب همراه یا نیاز شخصی به آن··· ۵۸
درآمد زاید بر مؤونه··· ۶۰
خمس مال موروثی ۶۵
مال موروثی که قیمت آن ترقی کرده··· ۶۵
خیریه یا پس‌انداز··· ۷۰
زکات، صدقه، خمس و مظالم··· ۷۲
سرمایه ساختن لوازم زندگی ۷۳
پس‌انداز هزینهٔ زندگی ۷۴
خمس نمای متصل و منفصل··· ۷۵
گذشتن سال بر اجرت عمل، پیش از انجام آن··· ۷۶
خمس جهیزیه··· ۷۷
پس‌انداز خرید جهیزیه··· ۷۹
خمس سکهٔ طلا بدون زنجیر··· ۸۰
اشیایی که مورد نیاز نیست··· ۸۰
میزان در مؤونه··· ۸۱
قرض یا نسیه··· ۸۲
پس‌انداز پنهانی زن··· ۸۴
نسیه و ثمن سلف··· ۸۷
بدهی و قرض··· ۸۸
مهریهٔ زن··· ۹۲
افزایش قیمت مهریه··· ۹۳
(۶)
دادن خمس از غیر مال متعلق خمس··· ۹۳
قیمت زمان خرید یا وقت وجوب ادا··· ۹۵
فروش یا هبه برای فرار از خمس··· ۹۷
خمس چیزی که خمس آن داده شده··· ۱۰۳
شک در پرداخت خمس··· ۱۰۳
بدهی خمسی میت··· ۱۰۵
تصرف در مالی مورد تعلق خمس و خمس پول قرضی ۱۰۵
هزینه کردن درآمدی که خمس آن داده نشده در امور خیر··· ۱۰۵
داد و ستد اموال شبهه‌ناک ۱۰۷
عبادات گذشته بدون ادای وجوه شرعی اموال··· ۱۰۸
تصرّف در اموال شبهه‌ناک دیگران··· ۱۱۰
پدر و فرزند و محاسبات مالی واحد··· ۱۱۲
تقدم خمس و زکات··· ۱۱۳
اشاعی بودن تعلق خمس و زکات··· ۱۱۴
دادن خمس بده‌کار خمس··· ۱۱۵
دست‌گردان خمس··· ۱۱۷
مصالحه در خمس··· ۱۱۹
درگذشتن پیش از حلول سال خمسی ۱۲۱
نابالغ و خمس··· ۱۲۲
حکم خمس در مورد نذر··· ۱۲۳
خمس سرقفلی ۱۲۴
خمس اموال عمومی ۱۲۷
خمس هدیه··· ۱۲۸
(۷)
میزان در ابتدای سال خمسی ۱۲۹
نحوهٔ رسیدگی به حساب سال··· ۱۳۵
نداشتن سال خمس··· ۱۴۱
مستحق و مصرف خمس··· ۱۴۳
پرداخت سهم سادات بدون اجازه از مجتهد··· ۱۴۵
دادن سهم سادات به سید بیکار··· ۱۴۶
مصرف مادر غیر سید از سهم سادات فرزندان سید خود··· ۱۴۷
حساب کردن طلب خود بابت خمس با وارثان سید بده‌کار··· ۱۴۷
سید بده‌کار و حساب خمس··· ۱۴۸
دادن سهم سادات به شوهر زن سید··· ۱۴۸
مالکیت مستحق سهم··· ۱۵۸
شرایط ولایت مجتهد در تصرّف سهم امام و سادات··· ۱۵۸
مصرف نمودن سهم امام باید با اجازه مجتهد باشد··· ۱۶۳
قرض به مستحق خمس و خمس دانستن آن··· ۱۶۸
خمس دادن به واجب النفقه··· ۱۶۸
خمس مال حلال مخلوط به حرام··· ۱۶۹
خمس معدن··· ۱۷۲
خمس زمین خریداری شده از کافر ذمی ۱۷۳
دیگر مسایل خمس··· ۱۷۴
حکمت احترام به سادات··· ۱۷۷
برداشت حقوق اهل خمس از مال بده‌کار خمس با اذن فقیه··· ۱۸۴
وجوهات شرعی فرد ثروتمند··· ۱۸۴
زکات··· ۱۸۷
(۸)
موارد زکات··· ۱۸۷
اعتبار نصاب در زکات··· ۱۸۸
میزان زکات··· ۱۹۰
هزینه‌های زراعت··· ۱۹۲
مالک زراعت··· ۱۹۴
پرداخت عین مال زکات یا قیمت آن··· ۱۹۵
اعتبار غنا··· ۱۹۶
ملک جهت··· ۱۹۶
زکات بذر··· ۱۹۷
مستحق و مصرف زکات··· ۱۹۷
دیگر مسایل زکات··· ۲۰۲
زمان پرداخت فطره··· ۲۰۷
زکات فطره··· ۲۰۷
میزان در بی‌نیازی و نیازمندی ۲۰۹
تأخیر در ادای زکات فطره··· ۲۰۹
انتقال زکات فطره به محل دیگر··· ۲۰۹
مخلوط شدن زکات فطره··· ۲۱۱
فطرهٔ میهمان··· ۲۱۲
مستحق و مصرف زکات فطره··· ۲۱۳
دیگر مسایل زکات فطره··· ۲۱۵
(۹)
(۱۰)
بخش ششم: وجوهات شرعی و دارایی‌های عمومی
(۱۱)
(۱۲)
خمس
انکار کنندهٔ خمس
س ۱ ـ اگر فردی شیعه منکر خمس شود، آیا کافر می‌گردد یا نه؟
«گلپایگانی»: اصل وجوب خمس، اجمالا ضروری اسلام و انکار آن موجب کفر است.
* * *
«نکونام»: هرچند اصل وجوب خمس از فروع ضروری اسلام است، ولی اگر کسی به دلیل برخی از احادیث بر اباحهٔ خمس در زمان غیبت به عدم وجوب آن یا عدم وجوب پرداخت و رساندن آن به مصارف ویژه در زمان غیبت قایل شود، با این که نظریهٔ درستی نبوده و به‌دور از صحت است و احادیث اباحه چنین نتیجه‌ای را نمی‌دهد، ولی موجب کفر وی نمی‌شود. بنابراین، انکار ضروری اسلام وقتی موجب کفر و ارتداد می‌شود که به تکذیب خدا، رسول صلی‌الله‌علیه‌وآله و معصوم علیه‌السلام منجر گردد.
اجبار بده‌کار خمس به پرداخت آن
س ۲ ـ شخصی با این که خمس و زکات بر او واجب است، از پرداخت آن خودداری می‌کند، آیا کسی می‌تواند در مقام امر به معروف و حتی در صورت
(۱۳)
ضرورت با تهدید یا زدن وی، او را به پرداخت خمس و زکات اجبار نماید، حال با این که قصد قربت با این گونه پرداخت ممکن نمی‌شود، آیا کفایت می‌کند و عهدهٔ او بری می‌شود یا نه؟
«گلپایگانی»: اگر او را امر به معروف نماید و او در اثر ترس و تهدید، خمس و زکات را بدهد، ولی قصد قربت او مورد شک باشد، محمول بر صحت است و اگر عدم قصد قربت معلوم باشد، مجزی بودن، محل اشکال است. بلی، اگر با اذن حاکم شرع به اجبار از او بگیرند، مجزی است.
* * *
«نکونام»: رساندن امر به معروف تا مرتبهٔ زدنِ مدیون خمس، جهت پرداخت خمس اموال وی به‌طور نوعی برای افراد و مؤمنان جایز نیست؛ هرچند حاکم‌شرع به اجبار می‌تواند آن را بگیرد، ولی به دلیل عدم قصد قربت مکلّف، موجب اسقاط تکلیف و عهدهٔ مالک نمی‌باشد؛ هرچند گرفتن دوباره از آن بده‌کار جایز نیست.
وکیل گرفتن در پرداخت خمس
س ۳ ـ وکالت در پرداخت خمس و زکات؛ یعنی کسی را وکیل کند تا وجوه شرعی او را بدهد، جایز است یا نه؟
«گلپایگانی»: با قصد قربت وکیل، در موقع ادا اشکالی ندارد و احتیاط آن است که هم وکیل و هم موکل قصد قربت نمایند.
* * *
«نکونام»: در مورد پرسش، قصد قربت یکی از آن دو ـ بده‌کار خمس یا وکیل وی ـ در پرداخت خمس بسنده است و نیازی به قصد قربت هر دو نمی‌باشد.
(۱۴)
خمس سرمایه و ابزار مورد نیاز
س ۴ ـ کسی که سرمایه و مستغلات اولی او متعلق خمس بوده یا سرمایه و مستغلات اولی او متعلق خمس نبوده ولی آن‌ها را از چیزی که متعلق خمس بوده تهیه کرده و با آن کسب می‌نماید و چند سالی را به این طریق گذرانده و امور زندگی خود را از چنین کسبی تهیه کرده است، چه تکلیفی دارد؟
«گلپایگانی»: سرمایه خمس دارد، مگر آن که از چیزی تهیه کرده باشد که متعلق خمس نیست و زیاد کردن سرمایه نیز مثل اصل سرمایه است، و چیزهایی که تهیه نموده، اگر از مونه است و یقین ندارد به این که قیمت آن متعلق خمس بوده، ادای خمس آن واجب نیست، بلی احتیاط به ادای خمس آن یا مصالحه با مستحقین آن خوب است و آنچه زاید بر مؤونه است، باید خمس آن داده شود.
* * *
«نکونام»: آنچه از هزینهٔ لازم زندگی و مؤونه است خمس ندارد و آنچه زاید بر مؤونه است، باید خمس آن داده شود.
س ۵ ـ کشاورزی از درآمد مقداری زمین زراعتی و تعدادی اصلهٔ نخل خرما در مدت چند سال و به تدریج و گاه با وام گرفتن از بانک دولتی به‌طور متوسط امرار معاش می‌کرده، در این صورت، آیا به زمین و نخل و منزل مسکونی و اثاثیهٔ خانه ـ که به تدریج در سال‌های گذشته به‌طور قرض و نقد خریده و اکنون اگر بخواهد از قیمت زمین‌ها و نخل‌ها و منزل مسکونی و اثاثیهٔ خانه، خمس پرداخت کند، ممکن است به زندگی وی صدمه برسد، آیا در این صورت به آن خمس تعلق می‌گیرد یا نه؟
ج ـ در فرض سؤال، منزل مسکونی و اثاثیهٔ خانه و لوازم مورد احتیاج
(۱۵)
زندگی خمس ندارد، ولی زمین زراعتی و نخل‌ها و اثاث زراعت، از سرمایه محسوب است و باید خمس آن داده شود. بلی، آنچه از وجه آن‌ها که قرض است تا ادا نشود، مقابل آن خمس ندارد.
س ۶ ـ آیا به ماشین، موتورسیکلت یا دوچرخه که جهت سواری و یا برای کسب خریداری شده، خمس تعلق می‌گیرد؟
ج ـ اگر برای کسب باشد، جزو سرمایه است و خمس آن را باید بدهد و اگر برای سواری است، جزو مؤونه است و خمس ندارد.
س ۷ ـ آیا مقصود فقیهان از وجوب یا احتیاط در دادن خمس سرمایه و مستغلات و آلات کسب این است که از ابتدای شروع به کسب باید خمس آن را پرداخت یا بعد از گذشتن سال؟ و بر فرض که مقصود، ابتدای سال باشد، اگر کسی تا آخر سال خمس آن را نداده باشد، چه تکلیفی دارد؟
ج ـ سرمایه و آلات کسب، حکم سایر ارباح را دارد؛ چنانچه یک سال بر آن گذشته، باید خمس آن را بدهد و تأخیر نیندازد و تأخیر ادای خمس آن نیز مثل تأخیر ادای خمس سایر ارباح است.
س ۸ ـ کسی که زمین مواتی را حیازت کرده و برای آن هزینهٔ زیادی نموده و آن را آباد کرده، آیا منافع آن زمین متعلق خمس است یا خیر؟ و در صورت فروش این زمین، آیا باید خمس آن را بدهد یا نه؟ هم‌چنین هزینه‌های آبادانی آن را می‌تواند کسر نماید یا نه؟
ج ـ اگر زمین مذکور را به صورت باغ درآورده تا از میوهٔ آن خود و خانواده‌اش مصرف نمایند و منظور فروش میوه نبوده و زاید بر حاجت او
(۱۶)
نیز نباشد خمس ندارد. بلی چنانچه آن‌را بفروشد، زاید بر قیمت اولین سالی که به‌صورت باغ در آمده و مورد استفاده قرار گرفته، از منافع سال فروش محسوب است که اگر تا آخر آن سال صرف در مونه نشود، خمس دارد و اگر زمین را به منظور زراعت، آباد کرده چه بفروشد و چه نفروشد خمس آن واجب است و مخارجی را که برای آباد کردن زمین نموده، اگر از مال خمس داده بوده می‌تواند آن مبلغ را کسر نماید.
س ۹ ـ طلافروشی به قیمت روز خمس طلای خود را داده و در سال بعد چون خانهٔ مسکونی بنا کرده بود و از طرفی نیز وزن طلا کم بود، خمس آن را نداده و در سال بعد وزن طلا بیش‌تر و قیمت آن کاهش یافته است، آیا اجازه می‌فرمایید اصل سرمایه، وزن طلا قرار داده شود، چون قیمت تابع سیاست دولت و مراعات مصالح مملکت است و از این جهت تغییر می‌یابد؟
ج ـ در فرض مسأله، نظر به این که در موقع حساب، سرمایه به‌حسب قیمت ملاحظه می‌شود و خمس نیز به‌حسب قیمت از غیر سرمایه داده می‌شود و علاوه، عین سرمایه تبدیل به عین دیگری می‌شود، باید سرمایه در موقع حساب به‌حسب قیمت ملاحظه شود و چنانچه از سال گذشته چیزی اضافه بر قیمت سال سابق دارد، خمس اضافی را باید بدهد؛ گرچه به‌حسب وزن کم‌تر باشد و اگر اضافه نشده، چیزی بر ذمهٔ او نیست؛ گرچه به حسب وزن اضافه داشته باشد.
س ۱۰ ـ بنده از درآمد سالیانه نزدیک به یک‌هزار متر مربع زمین جهت کارگاه و محل کسب و توسعهٔ آن خریداری نمودم، اکنون سال خمس بنده رسیده است و از طرفی نیز زمین مذکور در مسیر خیابان واقع شده، و دولت نمی‌گذارد که در
(۱۷)
آن تصرف نمایم. با توجه به این که ممکن است خیابان همهٔ زمین را بگیرد یا بخشی از آن باقی بماند، ولی اصل زمین موجود است، در این صورت، آیا پول اولی زمین باید هم اینک تخمیس شود یا خیر؟
ج ـ در صورت مفروضه، اگر تمام زمین خیابان شد، در حکم تلف است و خمس ندارد و اگر چیزی باقی ماند، خمس باقی‌مانده به قیمت فعلی لازم است.
س ۱۱ ـ شخصی با ۲۵۰۰۰ تومان سرمایه‌ای که خمس آن را نداده، چند سال معامله نموده و در این مدت، سرمایه و سود دویست هزار تومان شده که صد هزار تومان آن را خرج منزل مسکونی خود نموده و صدهزار تومان باقی مانده است، خمس آن چه مقدار می‌شود؟
ج ـ در فرض مسأله، اگر تمام دویست هزار تومان سال بر آن گذشته و بعد مقداری از آن را صرف منزل کرده، همه‌اش خمس دارد، و اگر در بین سال دخل، صرف منزل شده، آن مقدار که صرف منزل شده، خمس ندارد.
س ۱۲ ـ موزاییک نمودن مغازه یا خرید لوازمی مانند صندوق و تلفن و دیگر چیزهایی که لازم است، اگر در وسط سال خریداری شود، آیا جزو سرمایه حساب می‌شود و خمس دارد یا نه؟
ج ـ صندوق و تلفن و نظایر اینها که اعیان آن‌ها باقی است، جزو سرمایه محسوب و باید خمس آن‌ها را داد، اما تعمیر مغازه، اگر طوری باشد که در ازای آن چیزی نماند و از بین رفته حساب شود، از مخارج کسب محسوب است و خمس ندارد، لکن اگر موجب افزایش قیمت مغازه یا زیادی مال الاجارهٔ آن گردد که نفع آن عاید خرج کننده شود، خمس
(۱۸)
مقداری را که به قیمت مغازه از جهت تعمیرات و غیرها افزوده شده ـ نه از جهت قیمت سوقیه ـ باید بدهد.
س ۱۳ ـ زمینی است که در آن تلمبه نصب کرده‌اند. شخصی یک دانگ از آن تلمبه را به مبلغ پانزده‌هزار تومان می‌خرد و سه‌هزار تومان نیز بابت یک‌دهم آن به مالک می‌دهد. آیا این سه‌هزار تومان از پانزده‌هزار تومان کم می‌شود یا خمس همهٔ پانزده‌هزار تومان را باید بدهد؟
ج ـ اگر پولی که به مالک داده و مصرف خرید چاه نموده متعلق خمس بوده است، باید خمس تمام آن پول را بدهد و اگر از عواید بین سال بوده، باید خمس قیمت فعلی چاه و تلمبه را بپردازد.
س ۱۴ ـ زمین‌های موات (غیر کشاورزی و بدون مالک) که شخص آن‌ها را جهت زراعت احیا کرده، آیا خمس به آن تعلق می‌گیرد یا نه و بر فرض تعلق خمس، آیا خمس قیمت پیش از احیا را باید پرداخت نماید یا خمس قیمت بعد از آن را؟
ج ـ بلی، خمس به آن تعلق می‌گیرد و خمس بعد از احیا را باید بدهد.
س ۱۵ ـ تصرف و نماز در زمین‌های خالص که دولت آن را به مردم فروخته و وجه آن را به صورت اقساطی دریافت می‌کند، با توجه به این که سابقهٔ آن برای بیش‌تر مردم ناشناخته است چه حکمی دارد؟ اقساطی که به عنوان قیمت زمین پرداخته می‌شود خمس دارد یا نه؟
ج ـ اگر مسبوق به معلوم الغصبیه نباشد، مجازند در تصرف، و هر مقداری
(۱۹)
که به عنوان قیمت آن‌ها از عواید خود پرداخته‌اند، خمس معادل آن از زمین را باید بدهند.
س ۱۶ ـ شخصی ملکی را خریده که در آن برای مصرف خانوادگی خود گندم و جو برداشت می‌کند و چیزی از محصول آن را نمی‌فروشد، آیا خمس این ملک را باید بپردازد یا نه؟
ج ـ بلی، خمس آن را باید بدهد.
س ۱۷ ـ کشاورزی مقداری زمین زراعتی را می‌خرد تا از منت غیر نجات یابد، آیا این زمین جزو مؤونه است یا باید آن را تخمیس نماید؟
«گلپایگانی»: زمین زراعت جزو سرمایه است و به‌نظر حقیر خمس سرمایه واجب است.
* * *
«نکونام»: زمین کشاورزی از سرمایه به شمار می‌رود و باید خمس آن را پرداخت نمود.
س ۱۸ ـ موتوری معامله می‌شود که پیش قسط آن را از مالی می‌دهد که خمس آن پرداخت شده و بعد بقیهٔ قیمت آن را می‌پردازد. آیا باید خمس قسط‌های بعدی را به هنگام پرداخت آن بپردازد یا خیر؟
ج ـ در فرض مسأله، اقساط بعد را اگر از مال خمس نداده بدهند، خمس معادل آن از موتورآلات را باید بپردازند، نهایت هر مقدار تا موقع ادای قسط از موتور کسر شد، جزو مونه است که خمس آن مقدار لازم نیست.
(۲۰)
س ۱۹ ـ شخصی است که قنات آب وی خشک شده و به سبب نیاز شدید به آب، چاه عمیق زده و در ضمن، دارای حساب سال نیز هست. آیا این چاه جزو سرمایه محسوب می‌شود یا از مؤونه و اگر جزو سرمایه باشد، باید قیمت روز خرید را حساب کند یا روز سال را؟
ج ـ جزو سرمایه محسوب است و باید خمس قیمت سر سال را بدهد.
س ۲۰ ـ شخصی است کاسب و جهت نگاه‌داری اجناس و لبنیات، یخچال و لوازم دیگر می‌خرد، آیا این لوازم ، جزو مؤونه است یا جزو سرمایه؟
ج ـ اشیای مذکوره که برای لوازم کسب خریده شده، جزو سرمایه محسوب و تخمیس آن واجب است.
س ۲۱ ـ شخصی در قطعه زمینی به مقدار دویست متر با دیگری شریک است و هر دو به شراکت مشغول بنای ساختمان شدند و در حال حاضر نیز در آن ساکن می‌باشند و مبلغ بیست و هشت هزار تومان خرج کرده‌اند و هنوز سهام مخارج ایشان معلوم نشده و در این ساختمان دو اتاق و یک آشپزخانه و پنج باب دکان احداث و به اجاره داده شده، آیا به این مغازه‌ها و مخارج خانهٔ مسکونی، خمس تعلق می‌گیرد یا نه؟
ج ـ باید خمس قیمت فعلی مغازه‌هایی را که احداث نموده‌اند بدهند و نسبت به مخارجی که برای خانهٔ مسکونی کرده‌اند، اگر احتمال می‌دهند سال بر آن نگذشته، چیزی واجب نیست.
س ۲۲ ـ زارعان به عنوان کارافه یا حق تبرتراشی، املاکی را در تصرف دارند و همه ساله – این زمین را زراعت بکنند یا نکنند – باید بهرهٔ مالکانه به مالک
(۲۱)
بدهند و رسم است که حق مزبور را به غیر می‌فروشند، حال این خرید و فروش صحیح است و آیا خمس نیز به آن تعلق می‌گیرد یا نه؟ و هم‌چنین، اگر زارع فوت کرد، آیا این حق به ورثه منتقل می‌شود و زن نیز از این حق ارث می‌برد یا نه؟
ج ـ واگذار کردن این حق به عنوان مصالحه، صحیح و خمس به آن تعلق می‌گیرد و اگر زارع ، فوت شد، این حق به ورثه منتقل می‌شود و زن هم از این حق ارث می‌برد.
س ۲۳ ـ آغل گوسفندان و جایگاه حیوانات جزو سرمایه است یا جزو لوازم و هزینهٔ زندگی می‌باشد؟
ج ـ اگر گوسفند سرمایه است، آغل نیز جزو سرمایه است و اگر برای مصارف شخصی خانه است، جزو مؤونه می‌باشد.
س ۲۴ ـ چهل سال پیش مقداری زمین مباح بلا معارض اطراف آبادی را به قصد تصرف، تحجیر و حیازت نموده و سپس به ثبت رساندم و امروز مالک آن هستم. خمس پولی که بابت اجرت تحجیر و حفر چاه و هزینهٔ ثبت پرداخته‌ام را داده‌ام، اکنون زمین گران شده و خیلی بیش از مبلغی که هزینه کرده‌ام ارزش دارد. آیا ترقی قیمت آن، خمس دارد یا نه؟ و در صورت تعلق خمس، آن را پس از فروش پرداخت نمایم یا هم اکنون با ارزیابی، خمس آن را بپردازم؟
ج ـ در فرض مسأله، اگر اراضی مزبوره را به قصد تملک احیا کرده‌اید، فعلا خمس به آن‌ها تعلق گرفته و باید هم‌اکنون ارزیابی نموده و خمس آن را بدهید و اگر قبل از فروش خمس آن را بپردازید، باید خمس ثمن را بپردازید و در این صورت، باید حاکم شرع فروش مقدار خمس را اجازه
(۲۲)
نماید و در هر دو صورت، مقداری را که بابت اجرت تحجیر و غیره از پول مخمس داده‌اید کسر نمایید.
موارد تعلق خمس به خانه
س ۲۵ ـ کسی خانه‌ای دارد، بخشی از آن را اجاره داده و قسمت دیگر را خود ساکن است، آیا قسمت اجاره داده شده خمس دارد یا چون اصل خانه مورد نیاز است، خمس ندارد؟
ج ـ اگر مقداری که اجاره داده زاید بر احتیاج باشد، خمس دارد و اگر مورد احتیاج است، خمس ندارد.
س ۲۶ ـ در صورت وجوب خمس، فقط قیمت اتاق‌هایی که اجاره داده شده خمس دارد یا به سهم اتاق‌ها از قیمت حیاط، حوض، برق و دیگر لوازم منزل نیز باید خمس داده شود؟
ج ـ باید دو اتاق را با توجه به حق استفاده از اشیای مذکور در سؤال حساب کند.
س ۲۷ ـ شخصی خانه‌ای دارد که مادرش دو دانگ آن را به او صلح کرده و او نیز یک دانگ آن را مهریهٔ همسرش قرار داده و نیز یک دانگ دیگر را مادرش به او صلح کرده، مشروط بر این که تا خود زنده است، اختیار فسخ داشته باشد. پس از فوت مادرش، یک دانگ دیگر هم به او رسیده و در این خانه با برادر خود شریک بوده و چون برادر وی حاضر به تفکیک یا تعمیر آن نمی‌باشد و از این نظر در زحمت بوده، خانهٔ دیگری خریداری نموده و نصف پول آن را از منافع سال جاری پرداخته و بقیهٔ آن را قرض الحسنه گرفته که به‌تدریج بپردازد،
(۲۳)
اکنون به کدام قسمت آن خانه خمس تعلق می‌گیرد؟ به یک دانگی که مهر عیال وی می‌باشد که ابتدا از طرف مادرش به او صلح شده تعلق می‌گیرد یا به دو دانگ دیگر؟
ج ـ به نظر حقیر، اگر خانهٔ قبلی امکان فروش نداشته به خانهٔ قبلی که در موقع صلح مورد احتیاج بوده و به خانهٔ ابتیاعی فعلی خمس تعلق نمی‌گیرد و اگر فروش آن ممکن بوده است خمس قیمت دو دانگ خانهٔ قبلی را باید بپردازد و یک دانگی را که صداق زوجه کرده، مطلقا خمس ندارد.
خرید خانه جهت تحصیل فرزند در شهر دیگر
س ۲۸ ـ شخصی خانه‌ای مسکونی برای خود و خانواده‌اش دارد و چون پسر وی در تهران محصل است، جهت سکونت او نیز خانه‌ای در تهران به مبلغ سی‌هزار تومان خریده، آیا به آن خانه یا پول آن خمس تعلق می‌گیرد یا نه؟
«گلپایگانی»: اگر به‌نحوی باشد که عرفا این خانه مورد حاجت شمرده شود، خمس ندارد، ولی چون اهل عرف بیش‌تر این‌گونه احتیاج موقت را برای تحصیل فرزندانشان در شهر دیگر با اجاره خانه رفع می‌نمایند، ظاهرا سهم سادات و سهم مبارک امام علیه‌السلام را از قیمت فعلی خانه باید بپردازد.
* * *
«نکونام»: اگر خرید خانه در شهر دیگر برای تحصیل فرزندان یا سکونت موقت خود باشد و با شأن وی ناسازگار نباشد، از موارد مؤونه ـ هزینهٔ زندگی ـ می‌باشد و خمس ندارد و برآورده شدن نیاز به خرید خانهٔ دیگر با اجاره کردن، عرفی و الزامی نیست؛ و افرادی که با اجاره رفع نیاز می‌کنند، به سبب نداشتن توان خرید یا موقت بودن نیاز آنان می‌باشد.
(۲۴)
س ۲۹ ـ شخصی برای زندگی خود خانه دارد و حال در بین سال خمسی خود، خانهٔ دیگری بنا نموده و وسایل ساختمانی آن؛ مانند آهن و آجر و دیگر مصالح مورد نیاز را تهیه کرده و مشغول کار است و مقداری از این مصالح به مصرف رسیده و مقداری باقی مانده، آیا خمس به آن تعلق می‌گیرد یا خیر؟
ج ـ در فرض سؤال که خانهٔ مورد حاجت خود را دارد، به ساختمان نو و وسایلی که سال بر آن گذشته، خمس تعلق می‌گیرد.
س ۳۰ ـ شخصی خانهٔ مسکونی یا مؤونهٔ دیگر را که از درآمد میان سال تهیه کرده است، پس از چند سال می‌فروشد تا خانهٔ دیگری خریداری نماید، تکلیف خمس وی نسبت به اصل پول که مؤونه با آن تهیه شده است و سودی که پس از فروش به دست آمده چیست؟
ج ـ قیمت اصل خانه خمس ندارد و مقدار ترقی قیمت، اگر در همان سال فروش به مصرف مؤونه برسد، خمس ندارد و چنانچه سال بر آن بگذرد و به مصرف مؤونه نرسد، باید خمس آن را بدهد.
س ۳۱ ـ شخصی خانهٔ مسکونی خود را می‌فروشد تا خانهٔ دیگری بخرد، اما با پول آن چند ماه کاسبی می‌کند و سود می‌برد و پیش از سال خانه می‌خرد، تکلیف خمس آن نسبت به اصل پول و سود آن چیست؟
ج ـ در فرض مذکور، خمس واجب نیست.
س ۳۲ ـ اگر ساختمانی با لوازم متعلق به آن از پول پس‌انداز سال‌های قبل تهیه شود، تکلیف خمس آن چیست؟
ج ـ اگر پول ذخیره از سال‌های قبل را صرف ساختمان خانهٔ مسکونی و لوازم متعلقه به آن کرده باشد، خمس آن پول را بدهد.
(۲۵)
س ۳۳ ـ زمینی با پولی که خمس آن داده شده است خریداری می‌شود و به مرور زمان قیمت آن ترقی می‌کند، اکنون که قصد فروش آن زمین را دارد، آیا به قیمت فعلی آن خمس تعلق می‌گیرد یا نه؟
ج ـ اگر برای سکونت ساخته‌اند و از سکونت در آن منصرف شده‌اند، خمس پولی را که صرف ساختمان آن کرده‌اند بدهند و هر وقت آن را فروختند، خمس ترقی قیمت آن را در صورتی که مازاد بر مؤونهٔ سال باشد ادا کنند.
س ۳۴ ـ شخصی ساکن ده است و در تهران نیز خانه‌ای دارد که بخشی از آن را اجاره داده و در بخش دیگر آن ، هرگاه به تهران می‌رود، در آن ساکن می‌شود، آیا به خانهٔ مزبور خمس تعلق می‌گیرد یا نه؟
ج ـ در صورتی که دو اتاق بر حسب شأن مورد احتیاج باشد و از مؤونه محسوب شود، خمس ندارد و در بقیهٔ آن، خمس واجب است.
س ۳۵ ـ شخصی خانه‌ای برای سکونت خود خریده و آن خانه مورد احتیاج اوست، ولی در حال حاضر در اجارهٔ دیگری است و مستأجر آن را تخلیه نمی‌کند، آیا اجارهٔ آن خمس دارد یا خیر؟
ج ـ در فرض مسأله، خمس ندارد، مگر آن که از سکنی گرفتن در آن منصرف شود.
بهرهٔ سپرده‌گذاری در بانک
س ۳۶ ـ هرگاه کسی خانه‌ای موافق شأن خود داشته باشد که در آن ساکن است، اما می‌خواهد آن را برای تأمین معاش خود بفروشد و خانهٔ ارزانی بخرد و
(۲۶)
بقیهٔ وجه آن را در امور معاش خود هزینه نماید، آیا در این تبدیل، خمس به آن تعلق می‌گیرد یا نه؟ در ضمن مقداری از این وجه را در بانک می‌گذارد تا از بهرهٔ بانکی آن استفاده کند، اصل استفاده از بانک و بهره‌ای که از بانک می‌گیرد چه حکمی دارد؟
«گلپایگانی»: اگر منزل قبلی مورد حاجت او بوده است به قیمت آن که به مصرف خرید خانهٔ دیگر رسیده و به زیادی آن که رأس المال قرار داده یا در بانک گذاشته است، خمس تعلق نمی‌گیرد، ولی اگر خانهٔ قبلی را به بیش از قیمت خرید فروخته باشد، زاید بر قیمت خرید از عوائد سال فروش است که اگر در آن سال صرف مؤونه نشود، خمس دارد و آنچه را که در بانک می‌گذارد و شرط سود نمی‌کند و بانک خودش چیزی می‌دهد، علی الظاهر اشکال ندارد و اگر به منظور سود گرفتن به بانک می‌دهد، گرفتن سود حرام است.
* * *
«نکونام»: بانک، قوانین الزامی ویژهٔ خود را دارد و به فردی اجازهٔ تصمیم‌گیری نمی‌دهد تا شرط سود کند یا نکند؛ پس شرط نکردن فردی در نیت خود نیز اثری در حکم آن ندارد، ولی همهٔ پرداخت‌های بانک نیز بر اساس قوانین الزامی می‌باشد؛ هرچند دلیلی بر بدون اشکال بودن کار بانک نیست و اشکال مورد سؤال هم‌چنان باقی است؛ مگر آن که بانک، به شیوهٔ اسلامی عمل کند و بانک، طرف مضاربه یا وکیل طرف مضاربه قرار گیرد و تمامی احکام و خصوصیات مضاربه را رعایت کند. البته، امروزه تحقق چنین امری برای بانک چندان آسان نمی‌باشد؛ هرچند با برنامه‌ریزی صحیح، می‌توان آن را تحقق بخشید.
(۲۷)
ساخت منزل مسکونی با درآمد تدریجی
س ۳۷ ـ کسی برای سکونت خود به‌تدریج خانه‌ای ساخته و هر سال، مقداری از درآمد آن سال را هزینهٔ ساخت یک قسمت آن نموده، آیا همهٔ آنچه صرف این خانه شده مؤونه به شمار می‌رود و خمس ندارد یا آنچه را که در سال آخر – که از خانه استفاده می‌نماید – هزینه کرده است خمس ندارد؟
«گلپایگانی»: عوایدی که در سال سکونت خود صرف در آن خانه نموده، خمس ندارد ولکن عوایدی که در سال‌های قبل مصرف نموده، خمس دارد. بلی، اگر مقداری مصالح خریداری نموده و مشغول بنایی است و در این بین، سال خمس او حلول نموده، بعید نیست که خمس نداشته باشد، لکن احتیاط خوب است، ولی اگر به غیر این طریق نمی‌تواند خانهٔ مورد احتیاج را تهیه کند، خمس ندارد.
* * *
«نکونام»: به خانهٔ مسکونی که مالک آن را به‌تدریج می‌سازد و بر اثر امکان استفاده نبودن از آن تا چند سال؛ هرچند به سکونت نیاز دارد، در آن ساکن نمی‌باشد و برای خانه‌دار شدن نیز راهی جز آن وجود ندارد، خمس تعلق نمی‌گیرد و درآمد هزینه شده برای ساخت خانه در سال سکونت و هم‌چنین به پیش از آن خمس واجب نیست، ولی اگر آن درآمد را برای ساخت هزینه نکند، بلکه هر سال آن را برای خرید خانه کنار بگذارد، در حکم سرمایه است و خمس دارد؛ خواه راکد باشد یا بهره‌ای نیز داشته باشد.
س ۳۸ ـ کارمند یا کارگری در مؤسسه یا شرکتی مشغول کار است و در خلال مدت اشتغال خود از طرف مؤسسه، خانه‌ای با تمام تجهیزات به عنوان اجاره یا
(۲۸)
مجانی در اختیار وی گذارده‌اند، ولی چون خانهٔ شخصی ندارد، خانه‌ای از درآمد خود تهیه می‌کند که پس از بازنشستگی به خانهٔ خود برود، آیا این خانه خمس دارد یا جزو مؤونه حساب می‌شود؟
ج ـ چون فعلا مورد حاجت او نیست، باید خمس آن را بدهد.
تحویل گرفتن خانه بعد از گذشتن سال خمسی
س ۳۹ ـ اگر در ضمن سال خمس، خانه‌ای که مورد نیازش است بخرد، ولی تا اول سال خمسی، فروشنده منافع خانه را برای خود استثنا کرده باشد؛ به‌طوری که خریدار نتواند در حال حاضر از خانه استفاده کند، آیا این خانه جزو مؤونهٔ امسال محسوب می‌شود یا این که باید خمس خانه را بدهد؟
«گلپایگانی»: اگر تا اول سال جدید خمس یا کمی بعد از آن را استثنا کرده باشد؛ به‌طوری که عرفا بگویند لازم است فعلا پول خانه را بدهد، بعید نیست از مؤونهٔ سال جاری محسوب شود، لکن اگر مدت زیادی بعد از گذشتن سال خمسی، خانه را تحویل می‌گیرد، باید خمس آن را بدهد.
* * *
«نکونام»: خانه‌ای که مورد نیاز است و خریده می‌شود؛ هرچند تحویل گرفتن آن به سال خمسی بعد کشیده شود، جزو هزینهٔ سال است؛ مانند آن که خانه‌ای را که مورد نیاز است خریده باشد، امّا به جهت تعمیر، در آن سکونت نکند و سال خمسی او قبل از سکونت، تمام شده باشد.
س ۴۰ ـ شخصی خانه‌ای برای سکونت خود دارد و خانه‌ای نیز به اجاره داده است که جزو سرمایهٔ کسب وی می‌باشد، حال، هرگاه خانهٔ مسکونی خود را بفروشد تا برای سکونت خود خانه‌ای دیگر بخرد و هنوز خانه را خریداری
(۲۹)
ننموده، سال خمسی او می‌رسد، آیا خمس پولی را که برای خرید خانه در محل مناسب با کسب خود نگه داشته باید بپردازد یا نه؟
ج ـ در فرض مسأله، معادل مبلغی که خانهٔ مسکونی را به آن مبلغ خریده خمس ندارد و از ترقی قیمت، هر مبلغ که در سال فروش صرف خرید خانهٔ مسکونی و مونهٔ دیگر گردد، خمس ندارد و خمس مازاد بر مؤونه مثل فواید دیگر باید پرداخت شود و خانه‌ای را که اجاره می‌دهد، سرمایه است و به نظر حقیر خمس آن لازم می‌باشد.
س ۴۱ ـ شخصی مبلغ یکصد هزار تومان مال خمس داده دارد که آن را در آخر سال اول و در سال دوم هزینهٔ ساخت خانه‌ای می‌کند و در خلال سال دوم بنای خانه تمام نمی‌شود. در ابتدای سال، یکصدهزار تومان دیگر هزینهٔ تکمیل ساختمان آن خانه می‌شود و هم‌چنین است در سال سوم و البته، خانهٔ مسکونی قدیمی را نیز دارد و در آن ساکن بوده است و هم‌اکنون به خانهٔ نوساخت مذکور منتقل شده است، آیا این مبالغ هزینه شده در سال دوم و سوم، خمس دارد یا خیر؟ و آیا بعد از ساکن شدن در خانهٔ جدید، خانهٔ قدیم را باید به قیمت در آورد و خمس آن را داد یا خیر؟
ج ـ در فرض سؤال، اگر خانهٔ جدید مورد حاجت اوست و وقفه‌ای در ساختمان آن حاصل نشده، فقط معادل قیمت فعلی خانهٔ قدیمی بعد از کسر یکصدهزار تومان وجه مخمس باید تخمیس شود.
س ۴۲ ـ کسی خانه‌ای دارد که در آن زندگی می‌کند و صاحب فرزندانی می‌باشد که با ازدواج نمودن یکی از آن‌ها که به محل سکونت نیاز دارد در مضیقه قرار می‌گیرد، اکنون مدت سه سال است که خانه‌ای آبرومندتر و بزرگ‌تر می‌سازد تا
(۳۰)
بعد از تمام شدن آن به خانهٔ جدید برود، آیا خانهٔ جدید خمس دارد؟ در صورتی که خانهٔ قدیم را بفروشد چطور؟
ج ـ به قدر قیمت خانهٔ قدیمی، خمس واجب است و زاید بر آن چون محل حاجت است خمس ندارد.
خمس باغ و درخت
س ۴۳ ـ شخصی بیست قفیز زمین خمس داده را به باغ انگور تبدیل کرده تا با محصول آن تجارت نماید، آیا به این باغ خمس تعلق می‌گیرد یا نه؟
ج ـ خمس درخت‌های انگور و تفاوت قیمت زمین که به‌واسطهٔ کار – در آن زمین – از قبیل تسطیح و هم‌چنین دیوارکشی و امثال آن حاصل شده باید بدهد، ولی اگر قیمت زمین به واسطهٔ ترقی سوقیه زیادتر شده باشد تا نفروخته، خمس آن لازم نیست.
س ۴۴ ـ کشاورزان به منظور درآمد و فروش محصول در محلی باغی احداث می‌کنند و چون زمین زراعتی ایشان جهت گندم‌کاری کم است ممکن است در بعضی از اراضی، با احداث باغ، قیمت زمین خالی از باغ ترقی نمی‌یابد و باغ به قیمت زمین مزروعی باقی می‌ماند، در چنین مورد، آیا رشد و نمو و قیمت درختان خمس دارد یا نه؟
ج ـ در فرض سؤال، اگر زمین مال خود احداث کنندهٔ باغ است، خمس قیمت فعلی زمین و باغ را بدهد کافی است و پس از آن، اگر نمو جدیدی پیدا کرد، خمس آن نمو را نیز باید بدهد و اگر زمین از دیگری است که به اذن مالک یا اجارهٔ زمین از او احداث باغ در آن کرده، در این صورت باغ را بدون زمین قیمت کنند و خمس آن را بدهند و بعد هم خمس نمو آن را
(۳۱)
ادا نمایند و اگر زمین ملک خودش باشد و خمس آن را قبلا داده و حال که باغ کرده به واسطهٔ احداث باغ بر قیمت آن چیزی افزوده نشده، خمس ندارد.
س ۴۵ ـ شخصی فوت نموده و درختانی داشته که خمس نمو آن را نداده است، آیا خمس آن درختان یا نمو آن را باید بپردازد یا خیر؟
ج ـ در فرض سؤال، خمس نمو اشجار را بدهند کافی است.
س ۴۶ ـ کسی که حساب سال ندارد، زمین موروثی خود را با قرض به صورت باغی درآورده تا از فروش میوهٔ آن گذران زندگی کند و پس از حدود بیست سال، درآمد میوهٔ باغ از هزینهٔ زندگی وی اضافه آمده است، حال که می‌خواهد حساب سال قرار دهد، آیا اصل باغ از حیث نماء و ترقی قیمت نیز باید حساب شود یا فقط لازم است خمس درآمد آن پرداخت شود؟
ج ـ در فرض سؤال، اصل زمین خمس ندارد و اما اشجار موجود که علی الفرض به ثمر رسیده، اگر قرض آن پرداخت شده و در مقابل آن بده‌کار نیست، خمس آن واجب است و راجع به ثمرهٔ باغ، آن مقدار که در سال به مصرف خوراک خود و عایله برسد یا با فروش به مصرف مؤونهٔ سال برساند، خمس ندارد و زاید بر مؤونه خمس دارد.
س ۴۷ ـ اگر کسی زمین زراعتی خود را به باغ تبدیل نموده و اطراف باغ را با سیم کشی حصار کند، در این صورت نهال‌هایی که از درآمد بین سال خریداری و غرس نموده، در آخر همان سالی که برای خمس داشته باید تخمیس کند یا برای آن‌ها سال خمسی جداگانه قرار دهد یا چون احداث باغ به منظور استفاده از
(۳۲)
میوهٔ آن است و نه فروش آن، مورد تعلق خمس نیست و هم‌چنین خمس قیمت سیم‌ها را باید بپردازد یا نه؟
ج ـ اگر برای مصرف شخصی است، خمس ندارد و اگر برای فروش میوهٔ آن است، باید خمس نهال و سیم کشی و تفاوت قیمت زمین که به‌واسطهٔ اصلاح آن، جهت باغ حاصل شده است بپردازد و در فرضی که از عواید بین سال صرف نهال و سیم کشی نموده، باید در آخر همان سالی که خود داشته، خمس آن را بدهد.
س ۴۸ ـ شخصی از اول تکلیف خمس نداده و زمینی را خریده و جهت امرار معاش زندگی خود و خانواده و نه به قصد فروش و تجارت، باغی در آن احداث کرده است، حال می‌خواهد خمس اموال خود را ادا نماید، در این صورت فقط باید قیمت خرید زمین را به حساب آورد یا قیمت نمو درخت‌های انگور را نیز لحاظ کند با توجه به این که پول محصول آن باغ بر مؤونهٔ سال زیادی نداشته است؟
ج ـ اگر زمین را از عواید سال خریده و احداث باغ کرده، برای این که میوهٔ آن را بفروشد، باید خمس زمین و مو و اشجار آن را بپردازد و بعد هم هرچه نمو پیدا کند، باید خمس آن را ادا نماید، ولی به ترقی قیمت سوقی زمین و اشجار، بعد از ادای خمس تا نفروخته، خمس تعلق نمی‌گیرد، و اگر باغی احداث کند برای مصرف شخصی ـ نه برای فروش میوهٔ آن ـ اگر زاید بر حاجت شخصی نباشد، خمس ندارد.
س ۴۹ ـ باغ‌هایی را جهت غرس انگور و میوه‌های دیگر برای استفادهٔ شخصی و فروش احداث می‌کنند، در صورتی که آن ملک موروثی باشد یا خمس نداشته
(۳۳)
باشد، حال چنانچه مو و درختان آن افزوده بر نیاز باشد، آیا خمس دارد یا نه؟ و میزان احتیاج در باغ تا چه اندازه است؟
ج ـ در فرض سؤال، خمس مو و اشجار را بعد از رسیدن به ثمر باید بدهند و میزان احتیاج در باغ، آن مقداری است که برای مصرف خود و عایله‌اش به آن محتاج باشد و این مقدار، جزو مؤونه است و خمس ندارد.
س ۵۰ ـ شخصی باغی خریده تا جزو مؤونهٔ زندگی وی باشد و از میوهٔ آن استفاده کند و ممکن است در برخی سال‌ها، مقداری انگور، بیش‌تر از مصرف خوراک منزل داشته باشد و آن را بفروشد، آیا این باغ جزو مؤونهٔ زندگی اوست و خمس ندارد یا باید خمس آن را بپردازد؟
ج ـ اگر باغ، زاید بر مونه نیست و اتفاقا در بعضی از سنوات محصول زیادتر از مصرف شخصی می‌دهد، تخمیس آن واجب نیست. بلی، میوه‌ای که زاید بر مصرف شخصی است، اگر عین یا قیمت آن در بین سال صرف مؤونه نشود، باید تخمیس شود.
س ۵۱ ـ درختان غیر میوه‌دار که خود آن مورد استفاده قرار می‌گیرد و برای مصرف خانوادگی می‌باشد، آیا خمس دارد یا نه؟
ج ـ اگر در سالی که موقع قطع آن‌هاست بیندازد و به‌مصرف‌زندگی‌برساند، خمس ندارد، ولی اگر از آن سال تأخیر انداخت، خمس آن را باید بدهد.
س ۵۲ ـ شخصی باغی میوه را برای استفادهٔ خود و خانوادهٔ خویش می‌خرد یا احداث می‌کند، آیا پولی که هزینهٔ مصرف باغ شده، خمس دارد یا نه؟
ج ـ خمس ندارد، مگر آن که قبلا به آن پول، خمس تعلق گرفته باشد.
(۳۴)
س ۵۳ ـ کسی که پنجاه سال از عمر وی گذشته و از درآمد کسب خود به‌تدریج دارای اموال و باغ‌هایی گردیده و تاکنون برای خود، سال تعیین نکرده و خمس نیز نداده، حال می‌خواهد خمس اموال خود را بپردازد، آیا خمس همان مبلغ را که به‌تدریج از منافع کسب جمع نموده، و در بیست سال قبل به مصرف خرید باغ رسانیده باید پرداخت نماید یا قیمت فعلی باغ را؟ توضیح این که روز اول، باغ را به ده‌هزار تومان خریده، ولی در اثر کوشش و آباد کردن و غرس نهال در آن، به صدهزار تومان رسیده است، اکنون کدام یک را حساب کند؟
ج ـ اگر باغ بخرد و آباد کند و قصدش آن باشد که قیمت آن بالا برود و بفروشد، باید بعد از آباد شدن، خمس قیمت فعلی باغ را بدهد و اگر خریده و آباد کرده که نگاه دارد و از آن استفاده کند – بدون قصد فروش – باید خمس پولی را که داده و خمس آنچه به آباد شدن بر آن اضافه شده بدهد و اما ترقی قیمت، اگر معامله را به ذمه انجام داده و قیمت باغ را از پولی که خمس به آن تعلق گرفته بوده ادا کرده ترقی قیمت سوقی خمس ندارد، ولی چنانچه معامله را عین به‌عین انجام داده و قیمت را از پولی که خمس به آن تعلق گرفته بوده ادا نموده یا این که قیمت باغ را از عواید سال خرید، ادا کرده، چه معامله را عین به عین انجام داده یا به ذمه، باید قیمت فعلی باغ را حساب کند و خمس آن را بدهد.
س ۵۴ ـ شخصی مبلغی در سال جاری بده‌کار است و درختی را که در سال‌های پیش غرس نموده می‌فروشد و قرض خود را می‌پردازد، آیا وجهی را که از فروش درخت به دست آورده و قرض خود را با آن ادا می‌کند خمس دارد یا نه؟
ج ـ اگر سال اول، خمس اصل آن‌ها را داده و در همان سال که به‌حد کمال رسیده‌اند بفروشد و به مصرف ادای قرض خود برساند، خمس ندارد
(۳۵)
ولکن اگر اول، خمس آن‌ها را نداده یا در سال‌های بعد از حد کمال، آن‌ها را قطع نموده یا بفروشد، واجب است خمس آن‌ها را بدهد.
س ۵۵ ـ شخصی نهال درخت کبود و تبریزی و مانند آن می‌کارد و موقعی که به حد رشد رسید و وقت قطع کردن آن شد، آن را قطع می‌کند و در مؤونه هزینه می‌کند و در ضمن، خمس نهال آن را نداده، آیا باید خمس آن را بدهد یا خیر؟
ج ـ در مورد سؤال؛ چنانچه عین آن‌ها صرف در مؤونه شود، خمس ندارد؛ اگرچه خمس نهال آن‌ها را نداده باشد، ولی اگر آن‌ها را قطع می‌کند و می‌فروشد و پول آن‌ها را صرف در مونه می‌کند؛ چنانچه خمس نهال آن‌ها را داده باشد، چیزی بر او نیست، ولی اگر خمس نهال آن‌ها را نداده باشد، باید خمس آن‌ها را بدهد.
نگه‌داری احشام به عنوان سرمایه یا مصرف شخصی
س ۵۶ ـ شخصی قریب ده سال است خمس مال خود را پرداخت نموده، و اما حساب سال نگاه نداشته و چند رأس گاو و گوسفند دارد و اکنون‌دوباره‌می‌خواهد خمس آن را بپردازد، حال آیا باید تمام موجودی گاو و گوسفندها را بدهد یا آن مقداری را که پیش از این خمس آن داده شده را لازم نیست به شمار آورد؟
ج ـ اگر آن‌هایی که سابق داشته و خمس آن‌ها را داده تلف نشده باشد، فقط خمس اضافه را بدهد و هم‌چنین، اگر آن‌ها تلف شده و اینها که باقی است در سال تلف و از ربح سال تلف تهیه شده باشد. و اما اگر از ربح سال قبل از تلف یا سال‌های بعد از سال تلف تهیه شده، خمس تمام را بدهد و گاو و گوسفند به مقدار شیر لازم زندگی جزو مؤونه است.
(۳۶)
س ۵۷ ـ کسی که تعدادی گوسفند به مقدار تأمین مؤونه نگه‌داری می‌کند و به تبع از بزغاله و پشم آن در غیر مؤونه استفاده می‌کند، آیا باید خمس این فایده را بدهد یا لازم نیست؟
ج ـ لازم نیست.
س ۵۸ ـ شخصی که می‌خواهد برای خود سال قرار دهد، آیا گوسفند و برهٔ آن را اگرچه سال آن تمام نشده باشد، سرمایه قرار دهد یا فقط گوسفند را از سرمایه بداند و برهٔ آن را تا سال آن تمام نشده جزو سرمایه حساب نکند؟
ج ـ می‌تواند گوسفند و بره را با هم حساب کند و برای مجموع، سال قرار دهد.
س ۵۹ ـ صاحبان گوسفند و گله‌دارها مقداری جو و کاه در زمستان به مصرف گوسفندان می‌رسانند، آیا جایز می‌دانید که قیمت جو و کاه مصرف شده را از نمو آن‌ها کسر نموده و خمس باقی‌مانده را بپردازند یا خیر؟
ج ـ اگر از کاه و جو خمس داده مصرف کنند، می‌توانند از نمو، این مقدار را کنار بگذارند و خمس باقی را بدهند، ولی اگر از ربح خمس نداده در بین سال مصرف کنند، نمی‌توانند کسر بگذارند.
س ۶۰ ـ شخصی چند رأس بز دارد و می‌خواهد به حساب خمس خود رسیدگی کند، بزغاله‌های آن‌ها هر یک مثلا بیست تومان قیمت می‌شود و یک سال دیگر هر یکی صد تومان، آیا قیمت فعلی را باید حساب کند یا قیمت بعدی را؛ در حالی که ممکن است تا سال بعد، چند رأس آن را بکشد یا بفروشد؟
ج ـ در این سال، خمس قیمت فعلی را و در سال بعد، خمس نمو آن را بدهد.
(۳۷)
س ۶۱ ـ نتاج گاو و گوسفند را نگه‌داری می‌کنند که پس از دو سال برای نمونه، از شیر آن استفاده کنند، ولی در ضمن این دو سال، از پشم و دیگر منافع همانند آن نیازهای خود را برطرف می‌نمایند، در این صورت، در عرض این دو سال، خمس به آن تعلق می‌گیرد یا نه؟
ج ـ اگر خود آن‌ها مورد حاجت باشند، خمس ندارد و منافع آن‌ها، اگر زاید بر مؤونه باشد، خمس دارد.
س ۶۲ ـ شخصی صد رأس گوسفند دارد که خمس به آن تعلق گرفته و از هر یک بره‌ای متولد شده که همه به دویست رأس رسیده است، حال خمس آن چگونه محاسبه می‌شود؟
ج ـ در فرض مسأله، اگر بره‌ها هم یک سال تمام داشته باشند، فعلا تمام را باید قیمت کنند و خمس مجموع را بدهند و اگر بره‌ها یک سال کم‌تر دارند، در این‌جا می‌توانند خمس تمام را بدهند و می‌توانند خمس گوسفندها را بدهند و نسبت به بره‌ها صبر کنند تا آن که یک سال آن‌ها تمام شود، آن‌گاه خمس آن‌ها را بدهند.
س ۶۳ ـ شخصی دارای صد رأس گوسفند و ده رأس گاو است و خمس آن را پرداخته و در بین سال، تمام گوسفندان و گاوها را فروخته و وجه آن را صرف مؤونه کرده، ولی سر سال، صد رأس بره و ده رأس گوساله از گوسفندان و گاوهای قبلی دارد، در این صورت آیا باید دوباره خمس بره‌ها و گوساله‌ها را از عین یا قیمت آن پرداخت نماید یا تا زمانی که بر عدد گوسفندان و گاوها افزوده نشده یا قیمت آن‌ها بالا نرفته، خمس ندارد؟
ج ـ مادامی که بر عدد گوسفندانش افزوده نشده؛ در صورتی که سرمایه را
(۳۸)
به حسب عدد، معین کرده یا بر قیمت آن‌ها افزوده نشده، در صورتی که سرمایه، قیمت آن‌ها باشد، خمس آن‌ها واجب نیست.
س ۶۴ ـ شخصی خمس گوسفندان خود را پرداخت کرد و اکنون هر گوسفندی مبلغی ترقی کرده است، آیا در این صورت باید قیمت فعلی را حساب کند یا قیمت سال قبل را و هم‌چنین نسبت به بزغاله‌ها چه تکلیفی دارد؟
ج ـ در صورتی که سال گذشته قیمت گوسفند را سرمایه محسوب داشته، همه ساله قیمت کند و خمس اضافه را بدهد، ولی اگر هیچ نمای متصل و منفصل نداشته و اضافه فقط مستند به ترقی قیمت سوقیه بوده، در این صورت تا نفروخته خمس ندارد و بچه گوسفندها هم حکم خود گوسفندها را دارد.
س ۶۵ ـ شخصی صد رأس میش یا بز دارد که خمس آن را پرداخته است و سال بعد تعداد گوسفندان همان صد رأس است ولی پنجاه رأس آن تبدیل شده، آیا این پنجاه رأس خمس دارد یا چون تعداد آن زیاد نشده است خمس ندارد؟
ج ـ در فرض سؤال، اگر پنجاه رأس مخمس را معاوضه نموده یا آن‌ها را فروخته و با همان پول پنجاه رأس دیگر خریده و نمای متصل یا ترقی قیمت در موقع فروش پیدا نکرده بوده خمس ندارد، و هم‌چنین اگر صد رأس سرمایه بوده و پنجاه رأس آن‌ها تلف شده یا به مصرف مؤونه رسیده و پنجاه رأس مجدد از درآمد سال تلف خریداری شده، خمس ندارد.
س ۶۶ ـ شخصی صد رأس گوسفند دارد که آن را مثلا به صدهزار تومان قیمت کرده‌اند، و در سال بعد، تعداد آنان کم یا زیاد نشده است، ولی قیمت آن ترقی
(۳۹)
کرده و به دویست‌هزار تومان رسیده، آیا ترقی قیمت آن خمس دارد یا نه؟
ج ـ در صورتی که زیادی قیمت در اثر ترقی قیمت سوقیه باشد و از خود گوسفندان خمس داده، زیاده خمس ندارد، ولی اگر در اثر نمای متصل قیمت زیاد شده یا از قیمت گوسفندان خمس داده، خمس زیاده را باید بپردازد.
س ۶۷ ـ آیا خمس گوسفند را به قیمت آن باید پرداخت نمود یا به شماره نیز می‌توان اکتفا کرد و اگر خمس آن را به شماره داد و سال دیگر نیز تعداد آن‌ها بیش از سال پیش نیست ولی مقداری از آن‌ها نتاج گوسفندان خمس داده شده می‌باشد نه خود آن‌ها، آیا لازم است خمس بدهد یا نه؟
ج ـ می‌تواند به هر یک از قیمت و عدد، سرمایه را معین کند، لکن اگر با عدد تعیین نمود، باید خمس نمای متصل آن را بدهد.
خمس مطالبات
س ۶۸ ـ ما در شرکت پتروشیمی مستغلات کار می‌کنیم، شیوهٔ دایمی دولت این است که هر ماه مقداری از حقوق ما را کم می‌کند و هنگامی که حدود بیست‌هزار تومان شد آن را به ما می‌پردازد، خمس آن چگونه حساب می‌شود؟ آیا تا آن پول به دست آمد باید خمس آن پرداخت شود یا پس از کسر مؤونهٔ سال باید آن را محاسبه نمود؟ هم‌چنین شخص در آخر سال مبلغ هزار تومان مطالبات داشته است، آیا آن مبلغ را جزو موجودی خود به حساب آورد یا خیر؟
ج ـ در فرض سؤال اول، وجه مزبور جزو درآمد سال دریافت می‌باشد که اگر صرف در مؤونهٔ سال نشود باید تخمیس شود و در فرض سؤال دوم، اگر مطالبات مدت‌دار باشد، جزو درآمد سال وصول محسوب
(۴۰)
می‌شود، ولی چنانچه طوری باشد که اگر مطالبات کند می‌پردازند، باید خمس آن را بدهد.
س ۶۹ ـ هرگاه حقوقی را که دولت به کارمندان می‌دهد در پرداخت آن تأخیر نماید؛ به‌طوری که هنگام پرداخت آن، سال خمسی کارمندی می‌گذرد و حقوق پرداخت شده مربوط به چند ماه از سال قبل می‌باشد، آیا دریافتی حقوق سال قبل از درآمد سال پیش به شمار می‌آید یا از درآمد سال پرداخت و نیز چنانچه حقوق در موقع خود به حساب کارمند واریز شده ولی کارمند به برداشت آن تا سال خمس دسترسی نداشته است چگونه حساب می‌شود؟
ج ـ در مورد سؤال اول، بعید نیست جزو عواید سال پرداخت باشد و در مورد سؤال دوم، جزو عواید سال قبل است و باید خمس آن را بدهد.
س ۷۰ ـ شخصی چند سال پیش مبلغی را به عنوان ودیعه به سازمان آب داده – البته مجبور بوده آن را بپردازد – و بعد از چندین سال، آن سازمان پول او را رد می‌کند، آیا این شخص می‌تواند آن را جزو درآمد امسال حساب کند یا باید خمس آن را بی‌درنگ بپردازد؟
ج ـ در فرض سؤال، خمس آن را بعد از وصول باید بدهد.
س ۷۱ ـ صاحب مغازه‌ای در موقع حساب خمس، هم طلب دارد و هم بدهی و مقداری نیز نقدینه دارد، آیا نقدینه را از بدهی کسر نماید و طلب‌های خود را داخل در حساب سال آینده قرار دهد؛ یعنی هر گاه آن را وصول نمود از درآمد همان سال حساب کند یا نه؟
ج ـ در فرض مسأله، آنچه مغازه مقروض است باید از موجودی کسر
(۴۱)
شود و آنچه طلب‌کار است، اگر مدت دارد و مدت آن در سال آینده است از منافع سال آینده محسوب است و آنچه مدت ندارد و فعلا حق مطالبه دارد و برای رفاه حال مشتری مطالبه نمی‌کند باید حساب کند و خمس آن را بپردازد و اگر حق مطالبه دارد و مطالبه می‌کند و مدیون نمی‌دهد، در حساب بیاورد و هر وقت نقد شد، خمس آن را بدهد.
س ۷۲ ـ معاملات نسیه که ثمن آن در سال بعد پرداخت می‌شود و نیز معاملات نقدی که مهلت داده می‌شود تا قیمت آن در سال بعد دریافت شود و قرضی که وقت وصول آن، سال دیگر است، جزو درآمد سال پیش حساب می‌شود یا سال بعد؟ و هم‌چنین اگر به سبب غصب و مانند آن نتواند تا سال بعد در درآمد تصرف کند، چه حکمی دارد؟
ج ـ معاملات نسیه که وقت ادای آن در غیر سال ربح است و هم‌چنین ربح مغصوب، جزو ربح سال وصول محسوب است، اما معاملهٔ نقدی که مهلت می‌دهد برای سال بعد، جزو ربح سال قبل محسوب می‌شود، پس اگر طوری است که با مطالبه، وصول می‌شود، باید آخر سال، خمسش را بدهد و اگر با مطالبه نیز بده‌کار نمی‌دهد، هر وقت وصول شد، خمسش را بدون انتظار گذشتن سال ادا نماید و هم‌چنین است حکم در قرض ربح.
س ۷۳ ـ مبلغی که به اشخاص به عنوان قرض الحسنه داده می‌شود، اگر آن را پس ندهند، خمس به آن تعلق می‌گیرد یا نه؟
ج ـ در فرض مسأله، اگر متمکن از پس گرفتن نباشد، در حکم تلف است و خمس ندارد؛ به شرط آن که مسامحه در مطالبه نکرده باشد.
(۴۲)
س ۷۴ ـ کاسبی مقدار یک‌هزار و دویست تومان، سرمایهٔ نقدی و هزار و هفتصد تومان نسیه در دست مردم دارد، آیا خمس نسیه را باید از سرمایه به صورت نقد بپردازد یا این که خمس به نسیه تعلق نمی‌گیرد؟
ج ـ خمس مبلغی را که از مردم می‌خواهد باید بپردازد، لکن واجب نیست از نقد بدهد و می‌تواند صبر کند هر وقت وصول شد وجوهاتش‌رابپردازد.
س ۷۵ ـ شخصی مطالبات کسبی تدریجی دارد و یقین به وصول تمام آن‌ها ندارد، وی برای درآمد خود به چه نحوی سال قرار بدهد؟
ج ـ اما مطالباتی که وعده دارد ربح آن جزو فایدهٔ سالی است که معین شده و مطالباتی که وعده ندارد، اگر به‌نحوی است که هر وقت مطالبه کند می‌دهند، باید در آخر سال جزو فایده محسوب شود و آنچه را که مسامحه در ادای آن دارند، هر وقت گرفت، خمس ربح آن را بدهد.
تقاص طلب در صورت قصد بده‌کار بر نپرداختن بدهی
س ۷۶ ـ کسی طلبی از دیگری دارد که با وجود گذشت چند سال، آن را ادا نکرده و بنا ندارد آن را ادا نماید، آیا بستان‌کار که به مال او دسترسی دارد می‌تواند به اندازهٔ حق خود از مال او بردارد یا نه؟ و بعد از اخذ مال، آیا ادای خمس آن بر بستان‌کار واجب است یا نه؟
«گلپایگانی»: اگر نتواند به هیچ طریق وصول نماید، جایز است که تقاص کند و بنا بر احتیاط لازم، با اجازهٔ مجتهد جامع الشرایط تقاص نماید و در فرض سؤال، چون زاید بر مؤونهٔ سال است، بعد از وصول، خمس آن را باید بدهد.
* * *
(۴۳)
«نکونام»: پس گرفتن عین مال غصب شدهٔ خود یا تقاص طلبی که بده‌کار نمی‌خواهد آن را بپردازد، جایز است و نیازمند اجازه از مجتهد نیست. البته، در صورتی که عوارض سوء فردی و اجتماعی یا ضرر و زیان مالی و حیثیتی نداشته باشد.
س ۷۷ ـ اجناس چندی به عنوان نسیه، چند ماهه به اقساط فروخته شده و تا آخر سال خمس، همهٔ اقساط آن پرداخت نشده، آیا منافع آن معامله جزو سال پیش است که معامله در آن واقع شده – ولو همهٔ اقساط وصول نشده باشد – یا مقداری که وصول شده جزو سال قبل و مقداری که وصول نشده جزو منافع سال جدید است؟
ج ـ منافع اقساط بعدی از منافع همان سال بعد محسوب است.
دریافت طلب پس از گذشتن سال خمسی
س ۷۸ ـ شخصی که با روضه خوانی امرار معاش می‌کند و حساب سال دارد، مبلغی از پول روضه خوانی از اشخاص طلب‌کار است و چند روز بعد از رسیدن سال خمس، طلب او را پرداخت کردند، آیا این پول از درآمد سال قبل به شمار می‌رود که باید خمس آن را بدهد یا از منافع سال بعد است که در حال حاضر خمس ندارد؟
«گلپایگانی»: بعید نیست جزو عواید سالی که می‌پردازند باشد، مگر آن که خودش مسامحه در گرفتن کرده باشد.
* * *
«نکونام»: ملاک وجوب پرداخت خمس، همان سال وصول طلب است؛ اگر اهمالی در اخذ آن نکرده باشد.
(۴۴)
داشتن چند رشته کسب
س ۷۹ ـ کسی که در میان سال خمسی خود از معادن و هم‌چنین از کشاورزی یا شغل‌های دیگر درآمدی دارد و نیز گاهی میان سال، انتفاع معدن به نصاب می‌رسد و از کسب‌های دیگر خود ضرر می‌کند و یا به عکس، از درختان باغ یا از محصول رعیتی فوایدی به دست می‌آورد، ولی از رشتهٔ معادن ضرر می‌کند، آیا می‌تواند از نفع یکی از شغل‌های خود، خسارت شغل دیگر را جبران نماید و به عبارت دیگر، در آخر سال، نفع و ضرر رشته‌های مختلف را با هم ارزیابی کند و چنانچه سودی نموده بود، خمس همان را بپردازد یا نه؟
ج ـ در رشته‌های کسب، اگر سرمایه یکی باشد، می‌شود ضرر یک رشته را در سال با نفع رشتهٔ دیگر تدارک نمود؛ به این معنا که روی هم رفته در این چند رشته، بعد از سال، اگر نفع باقی است، خمس بدهد و الا خمس ندارد، لکن معدن را حین تملک باید اگر به حد نصاب رسید، بعد از مخارج مربوط به معدن تخمیس نماید؛ چه از رشته‌های دیگر نفع کرده باشد، چه ضرر.
س ۸۰ ـ شخصی چند رشته کسب دارد و برای نمونه، قالی بافی، زراعت و باغبانی می‌کند و از یک رشته نفع و از دیگری ضرر می‌بیند، در آخر سال خمس آن را چگونه حساب کند؟
«گلپایگانی»: احتیاط واجب آن است که خمس آنچه را که زاید بر مؤونه است بدهد و ضرر رشته‌ای از کسب خود را به منفعت رشتهٔ دیگر جبران نکند، مگر آن که رأس المال در همه یکی باشد؛ مثل این که وجهی را در رشته‌های مختلف سرمایه قرار داده باشد که در این صورت، جبران – بنا بر اقوی – جایز است.
* * *
(۴۵)
«نکونام»: کسی که چند رشته کسب دارد؛ برای نمونه، اجارهٔ ملک می‌گیرد و خرید و فروش و کشاورزی نیز می‌کند؛ چنانچه برای هر رشته‌ای از کسب خویش، سرمایه، دخل، خرج و حساب صندوق جداگانه‌ای داشته باشد، لازم است منفعت‌های همان رشته را حساب کند و خمس آن را بدهد و اگر در آن رشته زیان کند، درآمد رشتهٔ دیگر جایگزین آن نمی‌شود و در صورتی که رشته‌های گوناگون، در دخل، خرج و حساب صندوق یکی باشند، باید همه را در پایان سال، یک‌جا حساب کند و اگر سودی زیاده بر هزینه‌های سال داشت، خمس آن را بدهد و ضرر یکی را می‌توان با سود دیگری جبران نمود.
س ۸۱ ـ اگر کسی برای کسب و حساب اموال، سالی معین نموده و چند روز به آخر سال مانده از کسب دیگری نفعی برد، آیا در سالی که برای کسب اول تعیین نموده، خمس کسب دوم را نیز باید بپردازد یا می‌تواند سال دیگری را برای کسب دوم معین کند؟
ج ـ اگر برای هر دو کسب، سال واحدی دارد، باید خمس مازاد بر مؤونه از هر دو را در آخر سال بپردازد، ولی جایز است برای هر نوع کسب، سال مخصوصی داشته باشد.
خمس بذر
س ۸۲ ـ کسی که هر سال مقدار معینی گندم کشت می‌کند، در صورتی که خمس آن گندم را در اصل داده باشد، هرگاه یک سال بر اثر نیامدن باران، آن گندم را کشت نکند یا آن که نصف مقدار معین بیش‌تر نتواند کشت کند، آیا لازم است پس از انقضای سال دوباره خمس کلیهٔ آن مقدار یا نصف آن را بدهد یا نه؟
ج ـ در فرض سؤال، خمس ندارد.
(۴۶)
س ۸۳ ـ شخصی مقدار صد من گندم خمس داده شده می‌کارد و فعلا هزار من گندم بهرهٔ آن است، اگر بخواهد در سال آینده از این یک‌هزار من مقدار یکصد من آن را جهت بذر استفاده کند، آیا به این بذر، خمس تعلق می‌گیرد یا نه؟
ج ـ در فرض مسأله، بذر مخمس حکم سرمایهٔ مخمس را دارد و خمس ندارد.
س ۸۴ ـ بذری که در پاییز و بهار به صحرا می‌پاشند و از محصول سال خود کشاورزان می‌باشد خمس دارد یا نه؟ و اگر خمس دارد؛ چنانچه خمس آن را در سال پیش داده باشد، باز خمس دارد یا نه؟
ج ـ بلی، خمس دارد و سال اول که خمس آن را بدهند، آن مقدار، دیگر در سال‌های بعد خمس ندارد.
س ۸۵ ـ کشاورزی که تاکنون سال نداشته و خمس بذر را نداده و می‌خواهد مال خود را تخمیس کند، و در حال حاضر فصل بهار است آیا می‌تواند از گندم موجودی برای نان خود – تا وقت خرمن – نگاه دارد یا باید گندم موجودی و بذر را حساب کند و خمس را بدهد؟
ج ـ اگر کسی خمس بذر را بدهد می‌تواند خمس مقدار نان تا وقت خرمن را ندهد.
س ۸۶ ـ شخصی زمینی را با کشت گندم آن که تازه سبز شده و بذر آن را که به مقدار یک خروار بوده به مبلغ دویست هزار تومان با پول خمس داده شده خریده است، بفرمایید آیا خریدار پس از برداشت این محصول، هرگاه در سال بعد
(۴۷)
بخواهد مقدار یک خروار بذر بکارد باید خمس تمام آنچه را که از محصول در آخر سال باقی مانده و مصرف نشده بپردازد یا می‌تواند به مقدار یک خروار بذر را استثنا کند و خمس بقیه را بدهد و نیز گندمی که زکات و خمس به آن تعلق گرفته و داده نشده، اگر با همان گندم کشاورزی کنند، آیا حکم مخلوط به حرام را دارد یا نه؟
ج ـ در فرض سؤال اول، بذر مذکور خمس ندارد و خمس بقیه را باید بدهد و در مورد سؤال دوم، در محصول آن زراعت، ارباب خمس و زکات شریکند و حکم مخلوط به حرام را ندارد ولکن اگر زکات و خمس تخمی را که کاشته‌اند بدهند، کافی است.
خمس نداشتن مؤونه
س ۸۷ ـ اگر کاسب از سود سال خود تلفنی بخرد، آیا جزو هزینه‌های زندگی است یا خمس دارد؟
ج ـ تلفن منزل خمس ندارد و تلفن محل کسب، حکم سرمایه را دارد و خمس آن واجب است.
س ۸۸ ـ مالیاتی را که دولت از اشخاص می‌گیرد به چه حساب می‌توان منظور نمود؟
ج ـ به حساب شرعی منظور نمی‌شود، ولی خمس این مبلغ بر ذمهٔ او نمی‌باشد.
س ۸۹ ـ کارگری حساب سال ندارد و در میان سال، به مشاهد مشرفه مثل کربلا یا مشهد مسافرت می‌نماید، آیا لازم است خمس مبلغی را که جهت مخارج این
(۴۸)
مسافرت مصرف می‌کند ادا کند یا نه؟
ج ـ اگر منافع سال قبل را به مصرف زیارت برساند، خمس آن واجب است، لکن اگر منفعتی را که به دست او آمده قبل از گذشتن یک سال بر آن به مصرف زیارت برساند، خمس ندارد.
س ۹۰ ـ هرگاه کسی که سال دارد، خمس وجوه نقدی خود را در اول سال بدهد و تا سال بعد، به هزینه کردن پولی که خمس آن را داده نیاز پیدا نکند و مبلغی نیز بر آن افزوده نماید، حال آیا در سال‌های بعد باید خمس تمام موجودی را بدهد یا فقط خمس مبلغی را که در آن سال به دست آورده و هرگاه کسی مقداری فرش، ظرف، رخت‌خواب و دیگر لوازم زندگی خانه که مورد لزوم و احتیاج در بین سال نیست و برای این که فقط در بعضی مواقع مثل مجالس عزاداری یا مجالس سرور و مانند آن محتاج به دیگران نباشد از پول خمس داده یا در بین سال از درآمد خود خریداری نماید و ذخیره کند، در سال‌های بعد، خمس به آن تعلق می‌گیرد یا نه؟
ج ـ در فرض سؤال، فقط خمس زاید را بدهد و به عین پولی که خمس آن را داده ثانیا خمس تعلق نمی‌گیرد و هم‌چنین اگر با آن پول خمس داده، اثاث و لوازم دیگری خریداری نماید و ذخیره کند، به آن اثاث خمس تعلق نمی‌گیرد؛ خواه مورد احتیاج باشد یا نباشد و اما اگر از عواید بین سال، لوازم زندگی را مطابق شأن خود خریداری کند، اگرچه در بین سال فقط یک دفعه یا بیش‌تر مورد احتیاج شود از مؤونه محسوب و خمس ندارد و اما اگر طوری است که عاریه یا اجاره نمودن اثاث مورد احتیاج، سالی یک مرتبه مثلا خلاف شأن او نیست، باید خمس آن‌ها را بدهد و در سال‌های بعد، خمس ندارد.
(۴۹)
س ۹۱ ـ شخصی مبلغی از درآمدش را قبل از گذشتن سال بر آن داده و خانه‌ای را برای سکونت خود، بیع شرط نموده و پس از گذشتن چند سال همین پول را گرفته و بابت زمین خانه‌ای که برای سکونت لازم داشته است داده، آیا باید خمس آن را بپردازد یا نه؟
ج ـ در فرض سؤال، خمس بر او لازم نیست.
س ۹۲ ـ بنده محصل و پدرم بی‌بضاعت است و از عهدهٔ مخارج تحصیل دانشگاه من بر نمی‌آید، و از این رو ناچارم چند ساعتی کار کنم و مخارج تحصیلی خود را تأمین نمایم، آیا به پولی که می‌گیرم خمس تعلق می‌گیرد یا نه؟
ج ـ منافعی که به دست شما می‌رسد و زاید بر مؤونه باشد، باید خمس آن را پس از تمام شدن سال بپردازید.
س ۹۳ ـ بنده در حدود سی سال در نزد برادر خود شاگرد بودم. سال گذشته مستقل شدم و خودم حجره باز کردم و در حدود ده‌هزار تومان به عنوان سابقه کار از او دریافت کردم، آیا مبلغ یاد شده خمس دارد یا نه؟
ج ـ مبلغی که دریافت نموده‌اید از منافع سال دریافت است که اگر تا آخر آن سال صرف در مؤونه شود خمس ندارد و الا خمس آن واجب است.
س ۹۴ ـ اگر کسی خانهٔ مسکونی خود را بفروشد و در مقام خرید منزل دیگری باشد که یک یا چند سال بر آن بگذرد، آیا آن پول در حکم خود خانهٔ مسکونی است و خمس به آن تعلق نمی‌گیرد یا آن که در حکم غنایم است و اخراج خمس آن لازم است؟
ج ـ اگر در بین سالی که از منافع آن سال، خانه خریده، آن را بفروشد، باید
(۵۰)
آخر سال، خمس آن را بدهد و اگر در سال‌های بعد به فروش برساند، زاید بر قیمت خرید، از عواید سال فروش است که اگر در آن سال صرف خرید خانه یا هر مؤونهٔ دیگری شود، خمس ندارد والا خمس آن واجب است.
س ۹۵ ـ پول مصالح ساختمان که سال روی آن نگذشته باشد خمس دارد یا نه؟
ج ـ قبل از گذشتن سال بر خود مصالح یا پول آن، خمس واجب نیست و اگر در بین سال خرید و مشغول بنای مورد حاجت شد، بعد از سال هم خمس واجب نیست، لکن هر مقداری از آن به مصرف نرسیده باشد، خمس دارد.
س ۹۶ ـ شخصی در قم مثلا یک قطعه زمین جهت منزل مسکونی خود به مبلغ یک‌هزار و دویست تومان خریداری نموده و خمس این مبلغ را پرداخت کرده و سپس در تهران نیز به قصد ساخت منزل مسکونی، زمینی می‌خرد و زمین قم را به دوهزار تومان و زمین تهران را که دوهزار تومان خریده بود به مبلغ پنج‌هزار تومان می‌فروشد و یک باب خانه به مبلغ پانزده‌هزار تومان می‌خرد، آیا به مازاد پول زمین قم و پول زمین تهران خمس تعلق می‌گیرد یا نه؟ و در صورتی که خرید زمین به قصد منزل مسکونی نبوده، حکم آن تفاوتی می‌کند یا نه؟
ج ـ چنانچه زمین‌ها را به قصد تجارت خریده، خمس مازاد پول زمین قم و همهٔ پول زمین تهران؛ یعنی پنج‌هزار تومان واجب است و هم‌چنین اگر به قصد سکنی خریده و بعد از فروش، سال خمس آن رسیده باشد. بلی در این صورت، چنانچه قبل از رسیدن سال، خانه خریده، خمس هیچ یک از مازاد پول زمین قم و همهٔ پول زمین تهران واجب نیست.
(۵۱)
س ۹۷ ـ بنده منزلی مخروبه دارم که مقداری آجر و سیمان برای تعمیر آن خریده‌ام و در اثر نداشتن مزد بنّا، همان گونه مانده است، آیا سر سال، خمس به این مصالح تعلق می‌گیرد یا خیر؟
ج ـ در فرض سؤال، اگر قبل از رسیدن سال خمس، شروع به تعمیر نموده‌اید، به سیمان و آجر و غیره که جهت تعمیر ساختمان خریداری شده، خمس تعلق نمی‌گیرد.
س ۹۸ ـ کسی پول مکه را کنار گذاشته، ولی چند سالی است موفق نمی‌شود آن را بگزارد، آیا این پول خمس دارد یا نه؟ و اگر این پول را تحویل کسی داد که به نیابت به مکه رود، ولی نایب نیز یکی دو سال موفق نشد، آیا خمس دارد یا خیر؟
ج ـ در فرض اول سؤال، خمس واجب است و در فرض دوم، چنانچه آن شخص را اجیر کرده که در همان سال مکه برود و عمل حج او را انجام دهد و برای اجیر عذر پیش آمده و نتوانسته در آن سال حج برود و حصول عذر بعد از سال خمس بوده، خمس واجب نیست، و اما اگر اجیر نکرده باشد، یا قبل از تمام شدن سال خمس، عذری برای اجیر پیدا شود، صاحب پول باید خمس آن را بدهد.
س ۹۹ ـ چنانچه پولی بابت ضرورتی به صورت سپرده باشد و سال خمسی فرا رسد، باید خمس آن را پرداخت یا نه؟ مانند کسی که پول اتومبیلی را پرداخته ولی مدت‌ها بعد نوبت تحویل آن خواهد رسید.
ج ـ این مسأله دو صورت دارد: یکی این که پول را قبلا در مقابل اتومبیل می‌دهد؛ یعنی آن را می‌خرد و مثلا بعد از دو سال تحویل می‌گیرد و دیگر
(۵۲)
این که پولی را می‌دهد که مشمول قرعه‌کشی گردد و بعد از دو سال مثلا، قرعه به نامش اصابت می‌کند و اتومبیل را تحویل می‌گیرد، در فرض اول، چنانچه اتومبیل برای سواری شخصی خودش مورد نیاز باشد، خمس ندارد و اگر برای حمل مسافر و بار یا رسیدگی به امور شغلیش خریده، خمس آن به قیمت وقت ادای خمس و به نرخ بازار آزاد واجب است و در فرض دوم، چه برای سواری شخصی و چه برای امور شغلی باشد، باید خمس آن را بدهد.
س ۱۰۰ ـ کسی قطعه زمینی را جهت ساخت خانه خریده و سپس آن را فروخته تا خانه بخرد و قیمت آن از زمان خرید اضافه شده، آیا خمس بر او واجب است یا نه؟
ج ـ در فرض سؤال، چنانچه زمین را در همان سالی که خریده، فروخته، و در همان سال خانه خریده، خمس بر او واجب نیست و اگر در سال بعد فروخته، زیادی قیمت جزو عواید سال فروش است که اگر تا آخر سال به مصرف خانه نرساند و باقی بماند، سر سال باید خمس آن را بدهد و نسبت به قیمت خرید اصل زمین، پس اگر با پولی که خمس نداشته یا خمس آن را داده بوده خریده، خمس ندارد و الا باید خمس آن را بدهد.
س ۱۰۱ ـ کسی که مغازه و خانه برای اجاره دادن دارد، اگر به تعمیر نیاز داشته باشد، آیا می‌تواند این هزینه را از مؤونهٔ سال قرار دهد یا خیر؟
ج ـ در فرض سؤال، چنانچه تعمیرات برای بقای خانه یا مغازه باشد، مثل این که احتیاج به کاه گل دارد یا مثلا لوله ترکیده و مانند اینها، جزو مؤونه است و خمس ندارد، ولی اگر با تعمیرات سرمایه اضافه شود، مثل این که
(۵۳)
مغازهٔ کلنگی را خراب کند و با تیرآهن بسازد و مانند آن، خمس آن واجب است.
س ۱۰۲ ـ ماشین سواری مورد نیاز در زندگی که با آن کسب نمی‌کند خمس ندارد، حال آیا به چیزهایی که همراه ماشین به خریدار داده می‌شود؛ مانند وسایل یدکی و لاستیک زاپاس و یخ شکن یا خریدار خود آن را تهیه می‌کند و ممکن است در طول سال مورد استفاده قرار نگیرد، خمس تعلق می‌گیرد یا خیر؟
ج ـ در مورد سؤال، به اشیای مذکوره خمس تعلق نمی‌گیرد.
س ۱۰۳ ـ زنی طلای خود را فروخته و بهای آن را به پسرش داده تا خانه بخرد و بعد از آن همان مقدار طلا به قیمت روز برای مادر خود بخرد، اما پسر بعد از مدتی فوت می‌کند، حال آیا مادر می‌تواند آن را از مال پسرش بردارد یا نه، و چون از زینت بودن بیرون رفته است، آیا خمس دارد؟
ج ـ اگر منظور این است که طلا را قرض داده، همان مقدار طلا طلب‌کار است و می‌تواند از ترکهٔ پسر وصول نماید و اگر منظور این است که طلا را فروخته و قیمت طلا را به پسر خود قرض داده و شرط کرده که به همان وزن طلا بخرد و به او بدهد، این شرط مستلزم ربا و حرام است، لکن در این صورت نیز به مقدار پولی که داده طلب‌کار است و می‌تواند از ترکهٔ پسر بردارد و اما نسبت به خمس آن در صورتی که طلا قرض نداده، بلکه فروخته و پولش را قرض داده، با فرض ترقی قیمت از روزی که خریداری شده، ترقی قیمت، ربح سال فروش است، اگر در بین سال صرف در مؤونه شود، خمس ندارد و اگر صرف در مؤونه نشود و سال بر آن ربح بگذرد، خمس آن واجب است.
(۵۴)
س ۱۰۴ ـ کسی خانه‌ای را به پول قرضی رهن کرده و بعد به‌تدریج قرض مذکور را در مدت چند سال پرداخت نموده، آیا به آن پول خمس تعلق می‌گیرد یا خیر؟ توضیح این که شخص مذکور، خانه لازم دارد و باید با همان پول بعد از تمام شدن مدت، خانهٔ دیگری رهن کند یا مدت رهن خانهٔ مذکور را تمدید کند؟
ج ـ در فرض سؤال، تا زمانی که فک رهن نشده و پول در اختیار راهن است، خمس به آن تعلق نمی‌گیرد و بعد از فک رهن، هر مقدار پول در همان سال صرف مؤونه نشد، باید خمس آن را بدهد، ولی اگر از ابتدا پولی که بابت رهن داده از ارباح باشد و قرضی نباشد، بعد از فک رهن، خمس آن واجب است و فرقی ندارد که در سال فک رهن صرف مونه شود یا نه.
س ۱۰۵ ـ اتومبیلی که از سود کسب و برای رفع نیاز زندگی تهیه می‌شود بدون آن که جنس تجارت با آن حمل نماید، آیا خمس دارد یا نه؟
ج ـ اگر ماشین یا موتور یا چرخ برای سواری شخصی مورد احتیاج باشد، دادن خمس آن واجب نیست؛ هرچند به محل کار خود با آن رفت و آمد کند.
س ۱۰۶ ـ شخصی یک رأس ماده گاو دارد، ولی یک گاو برای مؤونهٔ وی کافی نیست و از این رو گوسالهٔ همان گاو را نیز برای خود نگاه می‌دارد، خمس به آن گوساله تعلق می‌گیرد یا نه؟
ج ـ در فرض سؤال، خمس ندارد.
(۵۵)
س ۱۰۷ ـ آیا چرخ خیاطی مورد نیاز خمس دارد یا نه؟
ج ـ چرخ خیاطی، اگر فقط برای حاجت خانه باشد؛ نه برای کسب، خمس ندارد.
س ۱۰۸ ـ شخصی که دارای حساب سال است، یک قطعه قالی به دار دارد تا آن را ببافد، آیا این قالی جزو سرمایه است یا نه؟
ج ـ در صورتی که برای احتیاج باشد، نه برای فروش، خمس ندارد.
س ۱۰۹ ـ پولی که با آن خانه رهن کرده و با اجازهٔ صاحب منزل در آن ساکن شده، در حالی که به آن نیاز دارد، آیا خمس به آن تعلق می‌گیرد یا نه؟
ج ـ اگر در وسط سال حصول ربح، قرض داده باشد، فعلا چیزی بر او نیست؛ اگرچه چند سال هم گذشته باشد، ولی وقتی مدیون، ادای دین کرد، مرتهن باید خمس آن را بدهد.
س ۱۱۰ ـ شخصی که سال او اول فروردین مطابق با ذی‌قعده است و حال قصد زیارت بیت الله الحرام دارد و از ربح سال جاری جهت گذرنامهٔ مکهٔ معظمه مبلغ سه‌هزار تومان مصرف نموده و اول سال نو حرکت می‌کند و دوهزار تومان به عنوان مخارج راه می‌برد، آیا به آن خمس تعلق می‌گیرد یا نه؟
ج ـ آنچه را تا روز آخر سال جهت گذرنامه یا گرفتن بلیط هواپیما مثلا به مصرف رسانده، خمس ندارد و آنچه را که بخواهد بعد از تمام شدن سال ربح به مصرف برساند، خمس دارد.
س ۱۱۱ ـ اگر کسی در میان سال، چیزهایی که مورد نیاز او در آن سال نیست ولی به صورت عرفی و عادی باید در همان سال آن را برای سال آینده تهیه نماید، از
(۵۶)
سود کسب و از چیزی که متعلق خمس است خرید، آیا باید خمس آن را در آخر سال بدهد یا لازم نیست و هم‌چنین چیزهایی که در میان سال دیگر مورد نیاز وی نمی‌باشد ولی برای سال‌های دیگر مورد احتیاج است – مثل لباس زمستانی و تابستانی – آیا باید خمس آن را داد یا نه؟
ج ـ در فرض سؤال اول، در صورتی که طوری باشد که اگر امسال تهیه نشود، در وقت حاجت فراهم نمی‌شود – نظیر این که چند روز به آخر سال مانده، اگر پول گذرنامه یا کرایهٔ هواپیما را حال ندهد در سال بعد موفق به حج نمی‌شود – جزو مؤونه و مخارج سال قبل است و در فرض سؤال دوم، چیزهایی که عین آن‌ها باقی است و از منافع آن‌ها استفاده می‌شود، مثل ظروف و لباس و امثال آن‌ها خمس ندارد و اما چیزهایی که استفاده از آن به تلف نمودن عین است، مثل گندم و برنج و نظایر آن، خمس آنچه پس از تمام شدن سال زیاد آمده، باید داد.
س ۱۱۲ ـ هرگاه کسی به فرزند خود وصیت کرد که چندین سال نماز برای او استیجار نماید، آیا اجرت این نمازها جزو مؤونه است یا باید خمس آن را داد؟
ج ـ جزو مؤونه است و خمس ندارد.
س ۱۱۳ ـ پارچه‌ای جهت کت و شلوار خریده شده و در دکان خیاطی باقی مانده و هنوز برش نکرده که سر سال خمس او رسیده است، آیا به این پارچه خمس تعلق می‌گیرد یا نه؟
ج ـ اگر موقع خرید مورد احتیاج بوده و اتفاقا دوخته نشده، خمس ندارد و اگر در موقع خرید محتاج آن نبوده، بلکه برای بعدها خریده، خمس دارد.
(۵۷)
خریداری ماشین جهت کسب همراه یا نیاز شخصی به آن
س ۱۱۴ ـ شخصی برای احتیاج کسبی خود، ماشین خریداری نموده، اگر برای انجام معامله یا حمل اجناس سبک از آن استفاده کند، جزو مؤونه است یا سرمایه ـ چون هم مورد احتیاج شخصی است و هم استفادهٔ کسبی از آن می‌شود ـ یا باید قیمت آن تقسیط شود؟
«گلپایگانی»: در فرض مسأله، اگر قطع نظر از کسب، محتاج به ماشین باشد و زاید بر شأن او هم نباشد، جزو مؤونه محسوب است و این که در کسب از آن استفاده می‌کند، ضرر ندارد و در غیر این صورت، جزو مؤونه نیست.
* * *
«نکونام»: در فرض مسأله، غلبهٔ کسب در نوع وسیله مشخص است. اگر وانت‌باری خریده است و با آن هم کسب می‌کند و هم خود از آن استفاده می‌کند، از موارد سرمایه است و خمس دارد، ولی اگر برای نیاز خود وسیلهٔ نقلیه‌ای؛ مانند پیکان سواری، خریده باشد؛ هرچند گاهی نیز از آن در کسب استفاده می‌کند، خمس ندارد و از موارد هزینه می‌باشد، پس تنها نیاز به وسیله و افزوده بر شأن نبودن، کافی در تبیین نیست؛ بلکه نوع وسیله و غلبه در استفاده نیز ملاک قرار می‌گیرد.
س ۱۱۵ ـ شخصی زمینی داشته که قیمت آن بالا رفته و به‌وسیلهٔ آن مستطیع شده، ولی در رفتن به حج مسامحه کرده و الآن مقداری از آن زمین را فروخته و تصمیم دارد به مکه مشرف شود، آیا خمس هزینهٔ حج را باید بپردازد یا نه؟
ج ـ اگر اصل زمین متعلق خمس نباشد، مثل این که ارث یا صداق بوده یا آن را از پول خمس داده خریده و برای کسب و استفاده از ترقی قیمت نخریده، آنچه را فعلا فروخته وصرف رفتن به‌حج‌می‌نماید، خمس‌ندارد.
(۵۸)
س ۱۱۶ ـ بیست سال پیش ملکی که هزار تومان قیمت داشته به عنوان مهر یا ارث به زنی منتقل شده، اکنون آن زن، ملک را به چهل‌هزار تومان فروخته تا به زیارت حج رود، آیا به اضافهٔ قیمت، خمس تعلق می‌گیرد یا نه؟
ج ـ اگر در بین سالی که فروخته، صرف در مؤونه – که حج هم از مؤونه است – نماید، خمس ندارد.
س ۱۱۷ ـ شخصی پیش از سال، عازم مسافرت می‌شود و برای خانواده یا دوستان خود اجناسی می‌خرد و بعد از سال، به آن‌ها می‌رساند، آیا در این صورت، خمس واجب است؟
ج ـ اگر در وقت متعارف خریده باشد، خمس ندارد.
س ۱۱۸ ـ در رساله آمده است که باید خمس آنچه که بر نیاز آدمی افزوده است داده شود، مراد از افزوده بر نیاز چیست، برای نمونه، شخص میل دارد چندین دست لباس و کفش تهیه کند یا کتاب‌های گوناگون برای مطالعه یا خوراک‌های متنوع بخرد؛ به‌طوری که تمام درآمد محدود وی خرج شود، آیا چنین چیزی خمس ندارد؟
ج ـ حدی ندارد و نسبت به اشخاص تفاوت می‌کند و مراد، مطابق شأن است و لباس و کفش و غذا و کتاب، اگر مورد حاجت متعارف باشد؛ یعنی تهیهٔ آن‌ها در نظر عرف، اسراف و زیاده‌روی حساب نشود، خمس ندارد؛ هرچند تمام درآمدش خرج شود و آنچه را که تهیه کرده، در سال یک مرتبه یا دو مرتبه مورد استفاده قرار بگیرد.
(۵۹)
درآمد زاید بر مؤونه
س ۱۱۹ ـ ضبط صوتی که بعضی از مؤمنین خریداری می‌کنند تا منبر یا دعای کمیل و مانند آن را ضبط نمایند و در منزل از آن استفاده کنند، از مؤونه محسوب می‌شود یا باید آن را تخمیس نمود؟
ج ـ خمس ندارد.
س ۱۲۰ ـ دولت مبلغی پول از کشاورزان به عنوان قسط می‌گیرد تا زمینی را به آنان واگذار نماید و از طرفی نیز معلوم نیست که زمین را به کشاورزان بدهند و ملک آنان بنمایند، بلکه فقط به زبان می‌گویند قسط ملک است، آیا مبلغی را که آنان به عنوان قسط ملک می‌پردازند خمس دارد یا نه؟
ج ـ بلی پول مزبور از عواید سال محسوب و زاید بر مؤونه است، باید خمس آن را داد.
س ۱۲۱ ـ بعضی از اشیای جزیی مثلا مهر نماز که از کربلا می‌آورند، اگر سال بر آن‌ها بگذرد، متعلق خمس می‌شود یا نه؟
ج ـ اگر از ارباح خریده شده یا هدیه باشد و در سال مورد حاجت نشده، خمس آن را بپردازند.
س ۱۲۲ ـ زمین‌هایی که به عنوان تقسیم اراضی به دست کشاورزان رسیده است؛ حال یا آن را مالک شده‌اند و یا آن را اجاره کرده‌اند و دولت نیز مبلغی پول در هر سال به عنوان قسط ملک از آنان می‌گیرد، آیا این مبلغ خمس دارد یا خیر؟ و اگر خمس دارد، آیا کشاورزان باید خمس آن را بدهند یا مالکان اولی زمین که دولت زمین را از آنان گرفته است؟
ج ـ پولی که در این گونه موارد به عنوان قیمت ملک صرف می‌شود، مؤونه
(۶۰)
نیست؛ زیرا اگر معامله به وجه شرعی واقع شده باشد، سرمایه حساب می‌شود و در صورتی که بدون وجه شرعی باشد، مال خود را اتلاف نموده؛ پس در هر دو صورت، خمس دارد و اگر پول را به عنوان مال‌الاجاره پرداخته، در صورتی که به وجه شرعی باشد، بر زارع چیزی نیست و اگر به غیر وجه شرعی باشد، زارع باید خمس آن را بدهد.
س ۱۲۳ ـ شخصی کارمند اداره است و از آن اداره، مبلغ بیست‌هزار تومان وام می‌گیرد تا در مدت بیست سال، از حقوق او کسر کنند و سودی نیز از او نمی‌گیرند، آیا به مبلغ مذکور، خمس تعلق می‌گیرد یا نه؟ و در صورت تعلق، آیا باید خمس همهٔ پول را یک‌جا بدهد یا در مدت بیست سال، خمس هر بخشی را سر سال بدهد؟
ج ـ در فرض مسأله، خمس دفعة به مجموع بیست‌هزار تومان تعلق نمی‌گیرد. بلی، چنانچه این پول را صرف در مؤونه ننماید، در هر سالی هر مقدار از قرض ادا شد، خمس آن را بدهد.
س ۱۲۴ ـ در این قریه، آب آشامیدنی وجود ندارد و مردم در خانهٔ خود آب انبار درست کرده و در زمستان آب باران جهت مصرفی سال ذخیره می‌کنند و گاه آب کم می‌آید و آب را با تانکر خریداری نموده و در آن آب انبار می‌ریزند، آیا اضافی این آب نیز در پایان سال باید قیمت شود و خمس آن را بدهند یا خیر؟
«گلپایگانی»: اگر فعلا که در حوض ریخته شده مالیت داشته باشد که قابل فروش باشد، خمس دارد، ولی معلوم نیست مال محسوب شود؛ هرچند مورد حاجت باشد و لذا بعید نیست خمس نداشته باشد.
* * *
«نکونام»: با آن که آب گفته شده مالیت دارد، آب مورد نیاز خمس ندارد.
(۶۱)
س ۱۲۵ ـ جمعی از مؤمنان وجوهی را به عنوان مخارج زیارت عتبات مقدسه، در شب‌های جمعه جمع آوری نموده‌اند و در آخر سال، مبلغی از آن یا همهٔ آن به مصرف نرسیده، آیا لازم است خمس آن مبلغ داده شود یا این سفرها؛ اگرچه در سال‌های بعد واقع شود، به‌منزلهٔ نیازهای بین سال است؟
ج ـ در فرض مسأله، اگر وجهی که داده شده، در نظر عرف، پس گرفتن آن رکیک است که فی الحقیقه جزو مخارج سال گذشته به شمار می‌رود، خمس ندارد و اگر به عنوان امانت است که هروقت صاحب مال می‌خواهد پس بگیرد، مانعی ندارد و مرسوم است که هرکس بخواهد پس می‌گیرد، خمس آن واجب است.
س ۱۲۶ ـ شخصی قبر آماده برای خود می‌خرد که پس از فوت در آن‌جا دفن شود، آیا به این قبر، خمس تعلق می‌گیرد یا نه؟
«گلپایگانی»: احتیاط لازم آن است که خمس قبر مزبور را بدهد، مگر آن که خریدار در سال خرید، فوت نماید که در این صورت، عدم وجوب خمس بعید نیست.
* * *
«نکونام»: چنانچه سال بر آن بگذرد، خمس دارد.
س ۱۲۷ ـ کسی که خانهٔ مسکونی داشته، ولی در اثر ضیق مکان، خانهٔ دیگری نسیه خریداری کرده و خانهٔ اول را به مبلغ سی‌هزار تومان فروخته و پس از ادای دین خانهٔ دومی، مبلغ پنج‌هزار تومان زیاد آمده است، آیا بر این زیاده، خمس تعلق می‌گیرد یا نه؟
ج ـ در فرض سؤال، شخص مذکور مبلغ پنج هزار تومان زاید بر مونه دارد و باید خمس آن را بدهد.
(۶۲)
س ۱۲۸ ـ اگر کسی پولی را برای تهیهٔ لوازم زندگی در اختیار دیگری گذارده و وکیل، چیزهای مورد لزوم را پیدا نکند تا برای موکل بخرد و هنوز سال بر آن پول نگذشته و چیز دیگری غیر از اموری که موکل خواسته بوده یا نوع دیگر از آن جنس مورد لزوم را خریداری کند تا بعد تبدیل کرده شی‌ء مورد نظر را تهیه نماید، در این حال، سال آن فرا برسد، آیا خمس به آن تعلق می‌گیرد یا نه؟
ج ـ در فرض سؤال، اگر به‌مصرف خرید چیزی که از مؤونه است در بین سال رسیده باشد، خمس ندارد و اگر در آن سال صرف در مؤونه نشده است، خمس دارد.
س ۱۲۹ ـ شخصی که وقت حساب سال وی اول تیر ماه است، در خرداد ماه، یک تخته قالی می‌خرد و چون پسند واقع نمی‌شود آن را پس می‌دهد و فروشنده وعده می‌دهد که قالی دیگری برای او بخرد و پس از پنج ماه، یک تخته قالی به او تحویل می‌دهد و چون در هنگام تحویل قالی، چهار ماه بعد از وقت حساب سال اوست، آیا پول قالی خمس دارد یا نه؟
ج ـ در فرض سؤال، خمس پول را باید بدهد.
س ۱۳۰ ـ اگر دولت ایران به دانشجوی مقیم خارج ماهانه مبلغی پرداخت نماید و شرط کند که بعد از اتمام تحصیل: (الف) معادل همان مبلغ را به دولت برگرداند؛ (ب) دو برابر مدت سال‌های دریافت پول، برای آن‌ها کار کند؛ (ج) فقط به ایران بازگردد و کار کند. آیا به چنین پولی خمس تعلق می‌گیرد یا خیر و رفتن به حج با آن چگونه است؟
ج ـ در فرض سؤال، اگر وجوهی که دولت می‌پردازد به عنوان وام باشد و شرایط مذکوره کلا یا بعضا در خود وام شرط گردد ربا و حرام است و
(۶۳)
گیرنده مالک آن نمی‌شود تا احیانا خمس یا حج واجب گردد و اگر به عنوان تملیک به شرط بدهد؛ به این نحو که دولت بگوید این پول را به دانشجو می‌دهم؛ یعنی تملیک می‌کنم یا مثلا مخارج او را متکفل می‌شوم به شرط بند الف و ب و ج؛ کلا یا بعضا، در این صورت چنانچه وجوه مأخوذه تا بعد از وفای به شروط مصرف شود، خمس به آن تعلق نمی‌گیرد و استطاعت هم حاصل نمی‌شود و اگر تا بعد از وفای به شروط باقی بماند، خمس تعلق می‌گیرد و چنانچه می‌تواند با آن به حج برود و برگردد و امور معاش او مختل نمی‌شود، در آن سال مستطیع شده و حج واجب است.
س ۱۳۱ ـ شخصی سال محاسبهٔ خمس خود را مشخص نموده و یک ماه پیش از حساب سال، مقداری گندم از زراعت خود بهره می‌برد، تکلیف خمس آن چه می‌شود؟
ج ـ در صورتی که برای تمام درآمد خود یک سال دارد و این گندم تا آخر سال به مصرف مؤونه نرسد، باید خمس آن را بدهد و می‌تواند برای زراعت خود سال جداگانه قرار دهد.
س ۱۳۲ ـ از لباس بچه که کهنه شده بود کیسه درست کرده و بعد از گذشت سال آن را فروختم، آیا خمس دارد یا خیر؟
ج ـ بلی، خمس دوخت کیسه‌ها را بدهید، ولی پارچهٔ آن خمس ندارد.
س ۱۳۳ ـ شخصی به زیارت حج بیت الله الحرام مشرف شده و اجناسی را از عربستان آورده است، از طرفی دوستان و آشنایان نیز برای او اشیایی به عنوان
(۶۴)
کادو آورده‌اند و قبل از این که اجناس سوغاتی را به صاحبانش بدهد یا آنچه را برای خود آورده استفاده کند، سال شرعی او رسیده است، آیا به این اجناس خمس تعلق می‌گیرد؟
ج ـ در فرض سؤال، خمس آن‌ها را باید بدهد.
خمس مال موروثی
س ۱۳۴ ـ اگر املاکی از طریق ارث برای شخص بماند و بداند که خمس آن داده نشده، آیا باید خمس آن را بدهد؟ و بر فرض تعلق خمس، آیا باید قیمت فعلی آن را تخمیس نماید یا قیمت زمان خرید مورث را؟
ج ـ خمس آن واجب است و با شک در این که به عین پولی که متعلق خمس شده خریده یا به پولی که از عواید بین سال بوده یا به ثمن کلی خریده و از پولی که خمس به آن تعلق گرفته ادا کرده است، خمس قیمت خرید کافی است.
س ۱۳۵ ـ ارثی که مورد خمس است، آیا قیمت فعلی آن را باید حساب نمود یا وقت اشتغال ذمهٔ مورث را؟
ج ـ اگر به عین تعلق گرفته باشد، قیمت فعلی را باید حساب نمود.
لازم است قیمت آن را به ارزش روز حساب نماید.
مال موروثی که قیمت آن ترقی کرده
س ۱۳۶ ـ اموالی از مورث به ورثه منتقل شده که در موقع انتقال، ارزش زیادی نداشته، ولی امروزه قیمت آن چند برابر شده، آیا به زیادی قیمت آن خمس تعلق می‌گیرد یا نه؟ و بر فرض که تعلق نگیرد، بعد از فروش، زیادی آن به‌منزلهٔ
(۶۵)
سود مکاسب است یا حکم دیگری دارد؟
ج ـ در مثل زمین و آب و مستغلات که برای فروش خریده نشده تا نفروخته، زیادی خمس ندارد و پس از فروش، زیادی قیمت، ربح سال فروش محسوب می‌شود که اگر صرف مؤونهٔ سال نشد، خمس دارد و اگر اجناس جهت فروش باشد که وارث هم برای فروش و استفاده از ترقی قیمت آن، آن را نگاه‌داری نموده باشد ـ از قبیل اجناس دکان و مغازه ـ زیادی قیمت، خمس دارد و اگر صرف در مؤونهٔ سال نشود، ادای آن لازم است.
س ۱۳۷ ـ شخصی زمینی را به مبلغ هزار تومان خریده و هزار تومان نیز نهال سیب خریداری و در آن غرس نموده و خمس این دوهزار تومان را حساب کرده، و احداث باغ به منظور استفاده از میوهٔ آن بوده که در هر سال میوه را بفروشد و از این طریق بهره‌برادری نماید. بعد از چند سال چهل‌هزار تومان ارزش پیدا کرده و صاحب باغ فوت نموده و باغ مزبور به ورثهٔ او منتقل شده و فعلا شاید هشتادهزار تومان بلکه بیش‌تر ارزش داشته باشد، آیا خمس به چنین باغی تعلق گرفته یا نه؟ و بر فرض تعلق، تنها خمس میوه را باید بدهد یا خمس قیمت باغ نیز باید داده شود، و هم‌چنین بر فرض وجوب ادای خمس، آیا خمس چهل‌هزار تومان زمان حیات مورث را باید بدهند یا خمس قیمت فعلی آن را که هشتادهزار تومان است ادا نمایند؟
ج ـ در فرض مسأله که خمس دوهزار تومان داده شده، نمو متصل نهال‌های غرس شده خمس دارد، ولی ترقی قیمت سوقیه تا زمان فوت و هم‌چنین بعد از فوت خمس ندارد. بلی، اگر ورثه، آن را بفروشند، ترقی قیمت بعد از موت، جزو دخل روز فروش می‌باشد که اگر از مؤونهٔ سال
(۶۶)
اضافه باشد، واجب است خمس آن را بدهند و میوه جزو عواید سال فروش خود میوه است.
س ۱۳۸ ـ بنده حساب سال دارم و زمینی را ده سال قبل با پول خمس داده شده خریدم و قیمت آن هم‌اکنون ده برابر شده و بخشی از ترقی قیمت برآمده از زحمات و بنای خانه و کاشت درخت و حفر چاه می‌باشد و فعلا مالک قبلی، آن را به اجبار و با کمک اهل جور به این عنوان که زمین را نفروخته‌ام و با پرداخت یک و نیم برابر قیمت اولی به عنوان مصالحه از من گرفت و بنده به جهت این که ضرر زیادی نبینم این پول را گرفتم، اکنون تکلیف بنده نسبت به خمس زیادی قیمت اولی بر فرض رضایت یا عدم رضایت چیست؟
ج ـ اگر خانه و حفر چاه و غرس اشجار برای سکونت و استفادهٔ شخصی باشد، خمس ندارد و اگر برای مؤونه نبوده، واجب است خمس غیر زمین داده شود؛ اگرچه بعد از تعلق خمس و مسامحه در ادا، دیگری آن را غصب کند و اما زیادی پول آن، با رضایت در مصالحه، جزو عواید سال محسوب است و در زاید بر مؤونهٔ سال، خمس لازم است، و هم‌چنین است اگر مصالحه نکرده باشد و به عنوان تقاص از غاصب گرفته باشد، از عواید سال محسوب و در زاید بر مؤونهٔ آن، خمس لازم است.
س ۱۳۹ ـ اگر شخصی مالی را ارث برد و سپس قیمت آن افزایش یابد، آیا خمس زیادی قیمت را باید پرداخت یا نه؟ مثلا اگر زمین یا باغی مبلغ هزار تومان قیمت داشت و بعد از انتقال به وارث و پس از چند سال که در ملک او مانده قیمت باغ یا زمین ده‌هزار تومان شد، آیا نه‌هزار تومان افزوده خمس دارد یا نه؟ و سؤال دیگر این که اگر کسی زمین زراعتی دارد و خمس آن را داده یا آن را با
(۶۷)
پول خمس داده شده خریداری نموده و چند سال بر آن گذشته و ترقی قیمت پیدا کرده چنانچه زمین مذکور را با زمین دیگر یا با خانهٔ زاید بر مؤونه که می‌خواهد آن را نگاه دارد و اجاره دهد معاوضه نماید و مقداری نیز پول بدهد یا سربه‌سر معاوضه کند، آیا مقداری که ترقی قیمت پیدا کرده، خمس دارد یا خیر؟
ج ـ تا موقعی که آن ملک را نفروخته، ترقی قیمت خمس ندارد و هر وقت فروخت، ترقی قیمت، ربح روز فروش محسوب است که اگر در بین سال به مصرف مؤونه رسید، خمس ندارد و اگر باقی ماند، خمس دارد و در مورد سؤال دوم، اگر سربه‌سر معاوضه کند، ترقی قیمت خمس ندارد، ولی اگر مقداری هم پول داده به آن مقدار پولی که داده خمس تعلق می‌گیرد.
س ۱۴۰ ـ اگر با پول خمس داده شده، دو قطعه زمین خریداری شود و هر دو قطعه، افزایش قیمت پیدا کرده و می‌خواهد یکی از این دو قطعه زمین را ساختمان کند و دیگری را بفروشد و تا آخر سال موفق نشود، اکنون خمس افزایش قیمت کدام زمین را باید بدهد؟
ج ـ هر کدام از آن دو را که فروخت، خمس ترقی آن را بدهد.
س ۱۴۱ ـ شخصی زمینی را با پول خمس داده شده خریده تا در آن خانه بسازد و پیش از رسیدن سال خمس، از آن منصرف شده و می‌خواهد آن را بفروشد و زمینی در جای دیگر بخرد و سال به آخر می‌رسد اما موفق به فروش آن نمی‌شود، در این صورت، آیا خمس زیادی قیمت زمین را باید بدهد یا خیر؟
ج ـ تا نفروخته، خمس آن لازم نیست.
(۶۸)
س ۱۴۲ ـ شخصی چند سال پیش دکانی را خریده و خمس پول آن را داده و در حال حاضر آن را فروخته است، آیا قیمت افزودهٔ آن خمس دارد یا نه؟
ج ـ اگر در همان سال که فروخته، مازاد بر قیمت خرید، صرف در مؤونه شود، خمس ندارد والا خمس آن واجب است.
س ۱۴۳ ـ زمینی که خمس آن را داده‌اند بعد از چند روز می‌فروشند، آیا افزودهٔ قیمت آن خمس دارد یا نه؟
ج ـ اگر جهت تجارت خریده باشد، زیادی قیمت آن از عواید سال ترقی است و اگر برای نگاه‌داری خریده‌اند، زیادی آن از عواید سال فروش است و در هر دو صورت، چنانچه صرف مؤونهٔ آن سال نشود، باید خمس آن را بدهد.
س ۱۴۴ ـ کسی خمس برنج یا گندم را داده و سپس آن را بفروشد، حال اگر از پول آن در آخر سال مقداری زیاد آید، آیا خمس آن را باید جدا کند یا نه؟ و هم‌چنین به عکس آن، شخصی خمس پول را داده و با پول خمس داده شده برنج خریده و مقداری از آن برنج نیز در پایان سال زیاد می‌آید، آیا خمس زیادی آن برنج را باید بدهد یا نه؟
ج ـ چیزی که خمس آن داده شده، پول آن هم خمس ندارد، مگر آن که به زیادتر از قیمتی که خمس آن را داده بفروشد که خمس آن زیاده ـ در صورتی که صرف مؤونهٔ سال نشود ـ لازم است و هم‌چنین چیزی که به پول مخمس خریده شده، خمس ندارد.
(۶۹)
خیریه یا پس‌انداز
س ۱۴۵ ـ اگر در راه خدا پولی را به صندوق بریزند و به‌طوری باشد که از ملک صاحب پول خارج نشود، آیا می‌توان صندوق‌دار را هنگام پرداخت وکیل کرد تا اگر آن پول از هزینه‌های سال زیاد آمد، خمس آن را از طرف صاحبان آن اخراج کند یا نه؟
ج ـ با فرض آن که امانت باشد، اشکال ندارد که صندوق دار را وکیل در اخراج خمس نمایند.
س ۱۴۶ ـ اگر صاحبان پول به صندوق دار وکالت دهند، آیا باید سال هر یک از ایشان را جداگانه در نظر گرفت یا این که صندوق‌دار خود می‌تواند برای صندوق، سال قراردهد؟
ج ـ با فرض امانت، باید سال هر یک از صاحبان پول را جداگانه لحاظ نماید، لکن امانت بودن محل تأمل است.
س ۱۴۷ ـ آیا به پول‌های خیریه‌ای که پس از یک سال در صندوق مانده یا بر نیازمندی‌های خیری ـ که در محیطی در نظر گرفته شده ـ مبلغی اضافه آید، خمس تعلق می‌گیرد یا نه؟ و چنانچه پول مذکور را ـ جهت توسعه دادن به اعمال خیریه ـ به کار اندازند، خمس به منافع آن تعلق می‌گیرد یا نه؟
ج ـ در صورتی که صاحبان پول، پول را در صندوق، امانت می‌گذارند؛ به‌نحوی که هر زمان بخواهند جهت خود بردارند بتوانند، خمس تعلق می‌گیرد و اگر به‌نحوی است که سلب اختیار از صاحبان پول شده، خمس ندارد و همین طور است حکم منافع.
(۷۰)
س ۱۴۸ ـ عده‌ای صندوق تعاونی تشکیل داده‌اند که هر کس در هر ماه، پنجاه تومان به آن واریز نماید و بعد از مدت معین، اگر نیاز پیدا کرد سه برابر موجودی خود از صندوق به عنوان قرض بگیرد و به اقساط ماهانه به صندوق بپردازد، آیا به پولی که جمع می‌شود و سال از آن می‌گذرد، خمس تعلق می‌گیرد یا نه؟ و در صورتی که علم پیدا کنیم که صاحبان پول، خمس آن را نداده‌اند یا شک داشته باشیم که آیا خمس آن را داده‌اند یا نه، چه حکمی دارد؟
ج ـ هر کسی نسبت به پول خودش، اگر طوری است که هر وقت بخواهد بتواند پس بگیرد؛ چنانچه سال بر آن بگذرد، باید خمس آن را بدهد و نسبت به پول دیگران در صورتی که بدانند عین پولی که به صندوق داده‌اند متعلق خمس شده و نپرداخته‌اند، تصرف در آن جایز نیست و اگر شک در این جهت داشته باشند، تصرف در آن جایز است.
س ۱۴۹ ـ در توضیح المسائل آمده است: کسی که با دیگری شریک است، اگر خمس منافع خود را بدهد و شریک وی خمس نپردازد و در سال بعد، از مالی که خمس آن را نداده، مبلغی برای سرمایهٔ شرکت بگذارد، هیچ کدام نمی‌توانند در آن تصرف کنند، آیا این حکم در شرکت تعاونی یا صندوق ذخیره نیز جاری است یا نه؟ چون در این دو قسم، عده‌ای به‌تدریج پول می‌گذارند و با نظر هیأت نظارت، وام بدون بهره داده می‌شود و همین‌طور آن را بازپس می‌دهند و دوباره وام می‌گیرند، آیا این افراد باید خمس بدهند یا نه؟
ج ـ در صندوق پس‌انداز که به عنوان قرض داده می‌شود، این حکم جاری نیست و اما در هر موردی که عنوان شرکت باشد، این حکم جاری می‌باشد.
(۷۱)
زکات، صدقه، خمس و مظالم
س ۱۵۰ ـ مبلغی به عنوان زکات یا هدیه و صدقهٔ مستحبی به شخصی داده می‌شود و بعد از شش ماه دیگر باز وجهی به عنوان زکات یا هدیه و صدقه به او می‌رسد، در سر سال اعطای اول، مقداری از وجه اول یا دوم باقی مانده و حال آن که به اعتبار سالی که در فقر معتبر شده باز فقیر است، آیا باید خمس باقی‌مانده را بدهد یا نه؟ و بر فرض لزوم، آیا باید خمس را در همان وقت بپردازد یا دومی را می‌تواند تأخیر بیندازد؟
«گلپایگانی»: در زکات، خمس واجب نیست، ولی در هدیه، اگر زاید بر مؤونهٔ سال باشد، خمس لازم است و در هدیهٔ مفروضه نیز می‌تواند ادای خمس را تا آخر سال تأخیر بیندازد و در صدقهٔ مستحبی، اگر صرف در مؤونه نشود، به احتیاط واجب، باید خمس آن را بدهد.
* * *
«نکونام»: مالی را که فقیر بابت خمس و زکات و صدقهٔ مستحبی یا واجب گرفته است، واجب نیست خمس آن را بدهد.
س ۱۵۱ ـ مبلغی که بابت رد مظالم گرفته می‌شود و از هزینهٔ سال زیاد می‌آید، آیا خمس دارد یا نه؟
ج ـ خمس ندارد.
س ۱۵۲ ـ آیا زکات یا خمس نیز زکات یا خمس دارد که اگر به کسی خمس یا زکات بدهند و از هزینهٔ سال وی زیاد آید، باز خمس یا زکات دارد یا نه؟
ج ـ خمس، خمس ندارد، ولی نباید سید زیادتر از مخارج سال خمس بگیرد و در زکات، اگر گندم یا کشمش یا خرما بابت زکات به فقیر بدهند،
(۷۲)
زکات ندارد، لکن اگر به مقدار نصاب طلا یا نقره یا گاو یا گوسفند یا شتر به فقیر بدهند و یک سال پیش او بماند، باید زکات آن را بدهد.
س ۱۵۳ ـ اگر به مقدار نصاب زکات طلا یا نقره یا شتر یا گاو یا گوسفند به عنوان خمس یا مظالم یا صدقه واجب دیگر یا صدقهٔ مستحب به فقیر بدهند و یک سال پیش او بماند، باید زکات آن را بدهد یا نه؟
ج ـ بلی، باید زکات آن را بدهد، لکن اشیایی که به عنوان صدقهٔ واجب به کسی می‌دهند، خمس به آن‌ها تعلق نمی‌گیرد.
س ۱۵۴ ـ اگر بر مالی که سید به عنوان خمس گرفته است سال بگذرد، آیا باید خمس آن را بدهد یا نه؟
ج ـ عین مالی که بابت خمس به سید فقیر می‌دهند، خمس ندارد، لکن بر منافع آن، خمس تعلق می‌گیرد؛ مثلا اگر درختی را بابت خمس به سیدبدهند و میوهٔ آن درخت از مؤنهٔ سال زیاد بیاید، باید خمس زاید را بدهد.
سرمایه ساختن لوازم زندگی
س ۱۵۵ ـ چند عدد فرش که مورد نیاز بود فروختم و با آن یک باب دکان جهت کسب خریداری نمودم و برای این کار مبلغ پنج‌هزار تومان نیز هزینه شده و در این مغازه، مشغول کسب هستم، آیا وجه مذکور خمس دارد یا نه؟
ج ـ در فرض مسأله، فعلا مقابل قیمت خرید فرش، خمس ندارد، لکن خمس مقابل مازاد بر قیمت خرید را باید بدهید و پس از تهیهٔ فرش،
(۷۳)
خمس قیمت خرید فرش را نیز بدهید و مابقی وجه دکان، اگر از منافع تهیه شده، خمس دارد.
س ۱۵۶ ـ شخصی، خانهٔ مسکونی خود را که پیش از این به ده‌هزار تومان خریده بوده، اکنون به صدهزار تومان فروخته تا پول آن را سرمایه قرار دهد و تجارت کند و امرار معاش نماید، آیا نودهزار تومان زاید بر قیمت خرید خمس داردیانه؟
ج ـ بلی، تخمیس آن لازم است.
س ۱۵۷ ـ اگر چیزی از لوازم زندگی خود، مانند خانه یا اثاث آن را بفروشد و سرمایهٔ کسب قرار دهد تا موقعی که مثل آن را تهیه نکرده و نیز نیاز وی از آن برطرف نشده، خمس به آن سرمایه تعلق می‌گیرد یا نه؟
ج ـ در مفروض سؤال، به قیمت خرید خانه و لوازم زندگی، خمس تعلق نمی‌گیرد، ولی بر مازاد از قیمت خرید که جزو سرمایه شده، تعلق می‌گیرد.
پس‌انداز هزینهٔ زندگی
س ۱۵۸ ـ کسی که خانهٔ مسکونی ندارد، اگر بخواهد درآمدهای چندین سال را جمع کند که با آن، خانه خریداری کند، وظیفه او نسبت به خمس آن چیست؟ و آیا پیش از خریداری خانه، مستطیع می‌شود یا نه؟
ج ـ خمس فایده و عواید هر سال را که ذخیره می‌کند باید بدهد و نسبت به حج، چنانچه به‌نحوی است که اگر این پول را صرف تشرف به حج نماید به‌واسطهٔ نداشتن خانه، در زحمت می‌افتد، استطاعت حاصل نیست.
(۷۴)
س ۱۵۹ ـ کسی که خانه و زندگی تشکیل نداده و احتیاج به خانه دارد؛ چنانچه پولی از هزینهٔ سال وی اضافه آید که آن را برای خرید خانه یا فرش یا دیگر لوازم کافی نیست و باید چند سال اضافه بر خرجش را پس‌انداز کند تا بتواند آن را خریداری نماید، آیا به این پول، خمس تعلق می‌گیرد یا نه؟
ج ـ بلی، خمس به وجه مزبور تعلق می‌گیرد، باید خمس آن را بپردازد.
س ۱۶۰ ـ آیا به برهٔ گوسفندی که برای خوراک خانواده تا دو سال پرورانده می‌شود، بعد از تمام شدن سال اول، خمس به آن تعلق می‌گیرد یا نه؟
ج ـ خمس آن لازم است.
خمس نمای متصل و منفصل
س ۱۶۱ ـ بنده پنجاه رأس گوسفند دارم که از پول خمس داده شده خریداری شده و غیر از آن، درآمدی ندارم، در این صورت، آیا در موقع حساب سال، فقط درآمد گوسفند باید حساب شود یا از خود سرمایهٔ گوسفند که خمس آن ادا شده بود نیز حساب شود؟
«گلپایگانی»: به‌نظر حقیر، آنچه به گوسفندان از نمای متصل و منفصل اضافه شده، خمس دارد.
* * *
«نکونام»: نمای متصل و منفصل هر دو خمس دارد.
س ۱۶۲ ـ آیا نمای گاو و گوسفند و مانند آن که مورد نیاز و برای مؤونهٔ سال است خمس دارد، یا نه؟
ج ـ اگر نماء مثلا چاق شدن گوسفندی است که شیر آن مورد احتیاج
(۷۵)
شخصی می‌باشد، خمس ندارد و اگر مقصود، نمای منفصل آن‌ها مثل اولاد آن‌هاست، در صورتی که برای مصرف شخصی باشد باز هم خمس ندارد و اگر مورد احتیاج نیست، خمس دارد.
گذشتن سال بر اجرت عمل، پیش از انجام آن
س ۱۶۳ ـ شخصی هزینهٔ زندگی خود را از کسبی که دارد تهیه می‌کند، ولی می‌خواهد به زندگی خود توسعه دهد و به این منظور یک قطعه باغ را خریداری نموده و قالی نیمه بافت خود را که هنوز تمام نشده فروخته و پول آن را با پانصد تومان پول خمس داده شده، بابت قیمت باغ ، پرداخته و سال خمس او نیز اول تابستان است و قالی بعد از آن بافته می‌شود، ولی قیمت آن را پیش از سررسید، جهت خریدن باغ گرفته است؛ بنابراین باید خمس باغ را در ابتدا بعد از خریداری آن بدهد یا موقع سررسید؟ و آیا باید خمس را پیش از تحویل عمل بپردازد یا بعد از تحویل عمل که در نتیجه، جزو منافع سال آینده او می‌گردد؟
ج ـ در فرض مسأله، به‌مقدار پانصد تومان خمس، خمس ندارد و نسبت به مابقی بعد از تحویل عمل، خمس واجب می‌شود.
س ۱۶۴ ـ کسی که برای خود سال قرار نداده باشد و حقوق روزمره بگیرد؛ چنانچه روزمره چند سال را یک مرتبه بگیرد و روزانه یا ماهانه حقوق نداشته باشد، باید خمس حقوقی را که گرفته بدهد یا نه و آیا داشتن درآمدی غیر از حقوق کارگری یا نداشتن آن موجب تفاوت در حکم می‌شود یا نه؟
ج ـ حقوق مأخوذه، اگر قبل از عمل، اخذ شده باشد، به مقدار عمل هر سال، از عواید آن سال محسوب می‌شود؛ چنانچه در آخر هر سال، از آن مبلغ چیزی زاید بر مؤونه باشد، خمس به آن تعلق می‌گیرد والا اگر صرف
(۷۶)
مؤونه شده باشد یا در سال‌های قبل، آن را صرف مؤونه کرده باشد، خمس ندارد و اگر از سال‌های پیش حقوق طلب‌کار بوده که شرعا حق مطالبهٔ آن را داشته و بعد از چند سال، طلب خود را وصول نموده، از عواید سنوات قبل محسوب است و بعد از گرفتن، باید خمس آن را بدهد، ولی اگر طوری است که با مراجعه قابل وصول است و در اثر مسامحه وصول نمی‌شود، باید موقعی که یک سال از تاریخ طلب گذشت، خمس آن را بدهد و فرقی نیست که عواید دیگری نیز داشته باشد یا نه.
س ۱۶۵ ـ هرگاه از کسی مبلغی قرض بگیرد تا برای وی کار کند و سال خمس فرا رسد و هنوز بخشی از آن پول مانده باشد که در برابر آن کاری انجام نداده، آیا این پول خمس دارد یا نه؟
ج ـ خمس ندارد.
س ۱۶۶ ـ شخصی آخر سال، مال خود را حساب می‌کند و چیزی ندارد که ادای خمس نماید، جز مبلغی که برای اجرت نماز استیجاری دریافت نموده، آیا باید خمس آن را بدهد یا نه؟
ج ـ در فرض مسأله، خمس آن مبلغ واجب نیست، مگر آن که آن پول تا سال دیگر بماند و نماز را هم تا آن وقت بجا آورده باشد.
خمس جهیزیه
س ۱۶۷ ـ جهیزیهٔ دختری که پدر آن را با نداشتن سال خمسی فراهم کرده است، خمس دارد یا نه؟
ج ـ اگر دختر در معرض شوهر رفتن بوده و یقین ندارد که به عین آنچه
(۷۷)
پدرش به او داده خمس تعلق گرفته، چیزی بر او نیست و غالبا هم همین نحو است که یقین پیدا نمی‌شود.
س ۱۶۸ ـ جهیزیه‌ای را که دختر از کسب خود تهیه می‌کند خمس دارد یا نه؟
ج ـ اگر در معرض تزویج و حاجت باشد و از عواید بین سال، اشیای لازمه را تهیه کند، خمس ندارد.
س ۱۶۹ ـ اگر چیزی به عنوان جهیزیهٔ دختر اول خریداری شود و در منزل بماند، برای دختر دوم خمس دارد یا خیر؟ و نیز همان‌طور که دختر، اگر در معرض شوهر کردن باشد؛ چنانچه خود یا پدر و مادر وی از درآمد وسط سال جهیزیه تهیه نمایند، خمس آن واجب نیست، آیا این حکم در مورد پسر نیز هست؛ یعنی اگر پسر خود از درآمد وسط سال قبل از ازدواج، لوازم زندگی که بعد از این به آن احتیاج پیدا می‌کند تهیه نماید یا پدر و مادر برای وی تهیه کنند، خمس دارد یا نه؟
ج ـ آنچه از وسایل زندگی که برای دختر اول تهیه شده و در منزل مانده، مشمول خمس می‌شود و حکم مذکور در سؤال دوم نسبت به پسر جاری نیست، بلی چیزهایی که در همان سال ازدواج مورد احتیاج است از مؤونه محسوب می‌شود.
س ۱۷۰ ـ جهیزیه‌ای داشته‌ام که در سال اول چون با مادر شوهرم زندگی می‌کردم چندان مورد استفاده قرار نگرفته بوده، و بعد کم و بیش مورد استفاده قرار گرفته و چند سال است که مورد استفاده نیست، آیا چنین ظرف‌هایی خمس دارد یا نه؟ و دیگر این که سماوری قدیمی است که جزو جهیزیه‌ام بوده و هیچ گاه مورد
(۷۸)
استفاده قرار نگرفته و فقط جنبهٔ دکور داشته که در سال‌های اول زندگی، از آن استفادهٔ دکوری نیز نمی‌شده و هم‌اکنون استفادهٔ دکوری دارد، آیا این سماور خمس دارد یا نه؟
ج ـ چیزهایی که از جهیزیه برای حفظ آبرو مورد احتیاج بوده؛ هرچند از آن استفاده نشده باشد، خمس ندارد.
پس‌انداز خرید جهیزیه
س ۱۷۱ ـ برخی برای خرید جهزیهٔ دختر خود در یکی از بانک‌ها حساب پس‌انداز باز می‌کنند تا به مرور زمان هزینهٔ تهیهٔ جهیزیه را آماده کنند، آیا به این پول، خمس تعلق می‌گیرد یا نه؟
ج ـ اگر وجه را در بین سال به دختر بخشیده، بر پدر خمس واجب نیست، لکن چون دختر، پیش از گذشتن سال بر آن، آن را به مصرف تهیهٔ جهیزیه نرسانده، باید خمس آن را بدهد، و اگر وجه را به دختر نبخشیده، خود آن شخص باید خمس آن را ادا کند و جهیزیهٔ مورد حاجت برای دختری که در معرض شوهر کردن باشد، از لوازم است و خمس ندارد.
س ۱۷۲ ـ دختر در خانهٔ پدر قالی بافته و پول آن را جهت جهیزیهٔ خود جمع کرده، آیا به آن پول، خمس تعلق می‌گیرد یا نه؟
ج ـ بلی، باید خمس آن را بدهد.
س ۱۷۳ ـ کسانی که قدرت مالی برای تهیهٔ جهیزیه در موقع عقد و عروسی ندارند، از چند سال قبل وجهی به عنوان پس‌انداز و به نام دختر در بانک می‌گذارند و سال بر آن می‌گذرد، آیا به آن پول، خمس تعلق می‌گیرد یا نه؟
ج ـ در فرض سؤال، خمس به آن تعلق می‌گیرد. بلی، اگر موقعی که دختر
(۷۹)
در معرض ازدواج است، اجناس به عنوان جهیزیهٔ او خریداری نمایند، خمس به آن تعلق نمی‌گیرد؛ اگرچه سال بر آن بگذرد.
خمس سکهٔ طلا بدون زنجیر
س ۱۷۴ ـ آیا به سکهٔ طلا در صورتی که زنجیر نداشته باشد، خمس تعلق می‌گیرد یا نه؟
«گلپایگانی»: اگر از ارباح مکاسب و جهت زینت باشد، خمس ندارد.
* * *
«نکونام»: منظور از زنجیر نداشتن سکه این است که استفادهٔ زینتی ندارد که در این‌گونه موارد، خمس به آن تعلق می‌گیرد؛ هرچند ممکن است سکه، زنجیر نداشته باشد، ولی از آن استفادهٔ زینتی شود که در هر صورت، ملاک مورد خمس بودن یا نبودن، زینتی بودن یا پشتوانه قرار دادن آن است؛ نه داشتن زنجیر یا نداشتن آن.
اشیایی که مورد نیاز نیست
س ۱۷۵ ـ گهواره و اثاثیه‌ای که مورد استفادهٔ کودک قرار گرفته، چند سال بدون استفاده مانده است، آیا اکنون خمس دارد یا نه؟
ج ـ در فرض سؤال که سال اول، آن را استعمال کرده‌اند، خمس ندارد.
س ۱۷۶ ـ دختری پیش از شوهر رفتن، پدرش مبلغ چهارهزار تومان از ظرف و فرش و دیگر لوازم به عنوان جهیزیه به او داده و به خانهٔ شوهر برده، حال قیمت آن بالا رفته و دو برابر شده، فعلا این دختر در نظر دارد اثاثیهٔ مذکور را
(۸۰)
بفروشد و به مکه رود، در این صورت، آیا به این پول، خمس تعلق می‌گیرد یا نه؟
ج ـ چنانچه مورد حاجت بوده و فعلا مورد حاجت نیست، خمس ندارد و اگر از اول زیادی بوده و مورد حاجت نبوده، خمس دارد.
میزان در مؤونه
س ۱۷۷ ـ شخصی یک دست لباس جهت پوشیدن خود تهیه کرده، ولی چه بسا که در بین سال با این که مورد احتیاج بوده، حتی برای یک بار نیز آن را نپوشیده است، در این صورت، آیا باید خمس آن را بدهد یا نه؟
ج ـ با فرض این که احتیاج به آن داشته ولو این که نپوشیده، خمس ندارد.
س ۱۷۸ ـ عالمی کتابخانه‌ای دارد و در طول سال، بعضی از کتاب‌ها را مورد استفاده قرار نمی‌دهد، بلکه امکان دارد در عرض ده سال حتی یک بار نیز از آن استفاده نشود، آیا واجب است خمس چنین کتاب‌هایی پرداخت شود یا نه؟
ج ـ اگر در معرض استفاده و مراجعه باشد که به‌حسب حال آن اهل علم مورد حاجت او شمرده شود، خمس ندارد؛ هرچند اتفاقا چند سال هم مورد مراجعه قرار نگیرد.
س ۱۷۹ ـ جهیزیهٔ دختر یا لباس‌هایی که بعضی از نزدیکان او برای وی می‌آورند یا شوهر از باب این که نفقهٔ زن واجب است برای او خریده، گاهی چند سال مورد استفاده قرار نمی‌گیرد، آیا در این سه صورت، خمس آن واجب است یا نه؟
ج ـ زاید بر حاجت، خمس دارد. بلی، اشیایی که در معرض حاجت باشد،
(۸۱)
خمس ندارد؛ اگرچه اتفاقا بیش از یک سال بماند و مورد استفاده قرار نگیرد.
س ۱۸۰ ـ در حدود پانصد جلد کتاب دینی و علمی دارم که برای استفادهٔ خود و دوستانم خریداری نموده‌ام، آیا خمس به این کتاب‌ها تعلق می‌گیرد یا نه؟
ج ـ اگر به‌حسب حال و وضع کار و مشاغل خود و لزوم مطالعه، کتب برای خودتان مورد حاجت است، خمس ندارد والا هر مقداری که زاید بر حاجت است، تخمیس نمایید.
س ۱۸۱ ـ دربارهٔ کتاب‌های علمی که گاه می‌شود تا یکی دو سال مورد نیاز قرار نمی‌گیرد مثلا کسی مقدمات می‌خواند و کتاب کفایه را از پول غیر شهریه خریده، آیا به آن خمس تعلق می‌گیرد یا خیر؟
ج ـ در صورتی که به‌حسب عادت، هیچ نیازی به آن ندارد، خمس دارد و اگر طوری باشد که اگر فعلا تهیه نکند، بعدا که مورد نیازش است نمی‌تواند تهیه کند، خمس ندارد.
قرض یا نسیه
س ۱۸۲ ـ شخصی مقداری گندم از سال شمسی اضافه از مؤونهٔ سال داشته و آن را به عنوان قرض به کسی داده و در برابر گندم مزبور، قرضی نیز از سال داشته و گندم مورد قرض، در سال وصول شده و قرض برابر به حال خود باقی است، در این صورت باید گندم وصول شده را در برابر قرض حساب کند یا باید خمس آن را بدهد؟
ج ـ در فرض مسأله، اگر گندم را نسیه کرده و پولش را نداده یا پول قرض
(۸۲)
کرده و از پول قرضی گندم خریده و قرض باقی است، گندم خمس ندارد والا خمس گندم را باید بدهد.
س ۱۸۳ ـ آذوقه‌ای که در بین سال با پولی قرض تهیه شده و هنوز قرض آن را نداده است، اگر از هزینه‌های سال اضافه بیاید، آیا خمس دارد یا نه؟
ج ـ خمس ندارد.
س ۱۸۴ ـ اگر کسی مالی را قرض کند و آن را سرمایه قرار دهد، آیا خمس آن واجب است یا نه و هم‌چنین کسی که اجناس مغازه و ابزار را جهت کسب خود نسیه می‌کند و قیمت آن‌ها به عهده‌اش می‌آید، آیا خمس آن واجب است یا نه؟
ج ـ تا قرض را ادا نکرده، خمس ندارد و اگر قرض را از منافع ادا کرده، خمس آن سرمایه را باید بپردازد و هم‌چنین است حکم آلات کسب.
س ۱۸۵ ـ شخصی برای ساختن منزل از بانک وام گرفته و بدون این که خانه را بسازد یک سال بر آن گذشته، آیا به آن وام خمس تعلق می‌گیرد یا خیر؟
ج ـ عین پول وام هرقدر بماند خمس ندارد. بلی، اگر مبلغی از وام را در بین سال ادا کرده و عین پول باقی است به اندازهٔ مقدار ادا شده باید تخمیس شود، ولی پولی که موجود است و در برابر وام موجود قرار دارد، خمس ندارد.
س ۱۸۶ ـ زنی که در خانهٔ شوهرش کسبی مثل ریسندگی و بافندگی و یا خیاطی دارد و شوهر وی نفقهٔ او را می‌پردازد باید خمس منافع خود را بدهد و نباید چیزی را به عنوان هزینه کم کند مگر آن که شوهر نفقهٔ او را ندهد، حال
(۸۳)
بسیاری از زنان هستند که مثل شریک در بعضی از کارها با شوهر خود همکاری دارند و درآمد خود را هزینهٔ مخارج خانواده می‌نمایند، در این صورت آیا می‌توانند برای خود سال قرار بدهند یا بدون در نظر گرفتن سال، باید خمس همهٔ درآمد خود را بپردازند؟
ج ـ با فرض این که مخارج خانه بنمایند، خمس ندارد؛ مگر آنچه در آخر سال باقی بماند که خمس آن واجب است.
س ۱۸۷ ـ با توجه به این که کسی که دیگری مخارج او را می‌دهد، باید خمس تمام آنچه را که به دست می‌آورد بدهد، اکنون پسرانی که در خانهٔ پدر و مادر کار می‌کنند و درآمد خود را به آنان می‌دهند، آیا می‌توانند برای ادای خمس سال قرار دهند؟
ج ـ در فرض سؤال، اگر پسر و دختر آنچه را که به دست آورده‌اند در بین سال به پدر و مادر بدهند که به مصرف مخارج منزل برسانند خمس ندارد و آنچه بعد از سال باقی مانده باشد خمس دارد و روز شروع به کار اول سال آن‌هاست.
پس‌انداز پنهانی زن
س ۱۸۸ ـ در بیش‌تر منازل، مرد روزانه بابت هزینه‌های زندگی مبلغی را به همسر می‌دهد که آن را به مصرف برساند و زن به واسطهٔ قناعت، گاه مبلغی در نزد وی می‌ماند و آن را برای خود پس‌انداز می‌کند، در این صورت، آیا پس‌انداز یاد شده مال شوهر است که باید تخمیس شود یا چون از مخارج کم گذاشته، مربوط به اوست و خمس ندارد؟
«گلپایگانی»: در هر دو صورت؛ چه آن که ملک شوهر باشد و چه به زن آن را هبه کرده باشد، در آخر سال باید خمس آن رد شود.
* * *
(۸۴)
«نکونام»: پس‌انداز این گونه پول‌ها در عرف خیلی از خانم‌ها و خانواده‌ها، به طور پنهانی انجام می‌گیرد و متعلق هبه نمی‌باشد و لازم است به شوهر برگردانده شود؛ ولی اگر در دست زن بماند، چون از آن او نیست، زن وظیفه‌ای نسبت به پرداخت خمس ندارد؛ مگر آن که با شوهر در میان بگذارد و به وکالت از جانب شوهر خمس آن را بدهد، اما چنانچه شوهر آن را به زن هبه نماید، لازم است زن خمس آن را به اصالت ـ از جانب خود ـ بپردازد.
س ۱۸۹ ـ زن شوهرداری که نفقهٔ او را شوهر می‌پردازد و هزینهٔ دیگری نیز ندارد، اگر سودی به دست آورد، آیا می‌تواند آن سود را در میان سال به شوهر یا به دیگری ببخشد یا چون هزینه‌ای ندارد باید خمس آن را بدهد؟
ج ـ اگر بخشش او زاید بر متعارف نباشد، خمس بر او واجب نیست و هم‌چنین اگر شوهرش محتاج باشد، هر مبلغی به او ببخشد، خمس بر زن واجب نمی‌باشد.
س ۱۹۰ ـ اگر شوهر با علم به رضای زن، آن سود را به مصرف رساند، آیا خمس دارد یا خیر؟
ج ـ خمس ندارد.
س ۱۹۱ ـ زنی که فرزندان وی هزینهٔ او را می‌دهند مبلغی پول دارد و با این که پیر است و از استفادهٔ زینت افتاده با آن پول طلا می‌خرد تا هر وقت راه کربلا باز شود آن را بفروشد و هزینهٔ سفر کند، آیا این طلا خمس دارد یا نه؟
ج ـ بلی، اگر سال بر آن بگذرد، خمس دارد.
(۸۵)
س ۱۹۲ ـ پولی که پدر و مادر به فرزند می‌دهند و وی آن را پس‌انداز می‌نماید، خمس دارد یا نه؟
ج ـ بلی، مشمول خمس می‌باشد.
س ۱۹۳ ـ شخصی که سال ندارد، اگر همسر وی از پولی که بابت هزینهٔ زندگی از او می‌گیرد ذخیره کند و سال بر آن بگذرد، آیا باید خمس آن را بدهد یا نه و این کار برای زن مسؤولیت دارد یا نه؟
ج ـ در فرض سؤال، اگر شوهر به مقدار نفقه، پول را تملیک به زن نماید و زن مصرف نکند و ذخیره نماید، خمس دارد و هم‌چنین اگر زاید بر نفقه تملیک کند، در زیادی بعد از گذشتن یک سال بر آن، واجب است زن خمس را بدهد و اگر شوهر پول را تملیک نکند، بلکه برای نفقه مبلغی پول در اختیار زن بگذارد که صرف در احتیاجات خود کند، ذخیرهٔ آن بدون اذن شوهر جایز نیست و آنچه ذخیره نموده ملک شوهر است و واجب است شوهر خمس آن را بدهد.
س ۱۹۴ ـ زنی قالی می‌بافد و سرمایه نیز از شوهرش نیست، ولی مزدی را که می‌گیرد به شوهرش می‌دهد، آیا وی باید پیش از این که پول را به شوهر بدهد، خمس آن را بپردازد یا نه؟
ج ـ اگر شوهر در امر زندگی محتاج باشد و زن در بین سال، وجه را به او ببخشد، خمس ندارد و اگر به شوهر قرض می‌دهد یا نزد او به امانت می‌گذارد که سرمایه کند، خمس آن بر زن واجب است.
(۸۶)
س ۱۹۵ ـ زنی که قالی‌بافی می‌کند، اگر سرمایه از شوهر باشد، آیا پس از بافتن قالی و فروش آن می‌تواند بگوید من می‌خواهم خمس خود را خودم بپردازم و آیا بر زن واجب است چنین مطلبی را بگوید یا نه؟
ج ـ اگر زن، سهم خود را صرف مؤنه سال نکند، خمس آن بر او واجب است و باید ادا کند و می‌تواند شوهر را وکیل در ادا نماید.
نسیه و ثمن سلف
س ۱۹۶ ـ شخصی که حساب سال دارد، مقداری جنس پیش از حلول سال به ذمه می‌خرد و بهای آن را پس از گذشت سال می‌پردازد، مثلا روز اول فروردین، سال اوست و در اسفندماه جنس را می‌خرد و بهای آن را در اردیبهشت ماه می‌پردازد، آیا واجب است خمس جنس موجود را بپردازد یا نه؟
ج ـ تا ثمن را نپرداخته، تخمیس مثمن واجب نیست، مگر آن که مال التجاره باشد و قیمت آن در سر سال زیاد شده باشد که در این صورت، تخمیس مازاد لازم است.
س ۱۹۷ ـ کسانی که جنسی را به عنوان سلف می‌خرند، پول آن را پیشاپیش پرداخت می‌کنند و پیش از تحویل جنس، سال حساب خمس خریدار پایان می‌پذیرد، حال آیا همان‌طور که اگر این پول باقی می‌بود خمس داشت، اکنون نیز خمس دارد یا نه؟
ج ـ در فرض مسأله، به پولی که با آن جنسی را سلف خریده خمس تعلق می‌گیرد.
(۸۷)
بدهی و قرض
س ۱۹۸ ـ شخصی پولی قرض کرده و با آن، ابزار کار خود مانند ماشین را تهیه نموده و با آن، کار می‌کند، اکنون موقع حساب سال وی فرا رسیده، آیا آن قرض از موجودی کم می‌شود یا نه؟ هم‌چنین اگر کسی با دندان‌ساز قرار گذارد که برای او دندانی درست کند مثلا به مبلغ ده‌هزار تومان، و پنج‌هزار تومان آن را پرداخته و بنا شده پس از تحویل دندان پنج‌هزار تومان بقیه را بدهد و پیش از تحویل دندان، سال خمسی او رسیده، آیا می‌تواند در موقع حساب خمس، این بدهی را از درآمد کم کند یا خیر؟
ج ـ بلی، در مورد سؤال که دین مقابل سرمایه است، کسر می‌شود و اما دیونی که برای مؤونهٔ زندگی است، در هر سالی که ادا نمود از مؤونهٔ آن سال محسوب است؛ بنابراین بدهی بابت دندان کسر نمی‌شود.
س ۱۹۹ ـ شخصی از بانک یا از شخصی دیگر قرض گرفته و باید آن را به اقساط ادا کند و کاسبی می‌کند، آیا می‌تواند اقساط بعدی را از منافع سال اول بردارد یا نه؟
ج ـ اگر پول قرضی را سرمایه قرار داده، در هر سالی هر مقدار از اقساط آن را پرداخته، باید خمس مقابل آن مقدار را بدهد و اما مقداری که قرض آن باقی است خمس ندارد و اگر پول قرضی را سرمایه قرار نداده، و برای مؤونه بوده جایز نیست از سرمایه و عواید آن کسر کند، بلکه در هر سالی ادا نمود از مؤونهٔ آن سال است و هم‌چنین است حکم فرض دوم آن‌چه‌درمقابل‌اموال موجوده قرض دارد کسر می‌شود و خمس ندارد و در سال بعد که قرض آن را پرداخت از منافع آن سال محسوب است و خمس آن را باید ادا نماید.
(۸۸)
س ۲۰۰ ـ شخصی برای نمونه، پنج روز به آخر سال خمسی خود، هزار تومان اجرت عمل دریافت نموده و هزار تومان نیز قرض دارد که آن را هزینهٔ زندگی نموده، اگر بخواهد هزار تومان را بابت قرض بدهد، به‌ناچار باید برای معاش خود از دیگری قرض بگیرد و با این وجود اگر آن را به طلب‌کار خود نپردازد، آیا آخر سال باید خمس آن را بدهد یا خیر؟
«گلپایگانی»: در صورتی که آن را بین سال بابت قرض بدهد، خمس ندارد والا باید خمس آن را بدهد.
* * *
«نکونام»: اگر قرض خود را نپردازد و سال بر سود بگذرد، در این صورت، چنانچه پرداخت قرض لازم بوده، با کم کردن اندازهٔ آن قرض از سود، خمس آن سود را بدهد.
س ۲۰۱ ـ شخصی ده‌هزار تومان درآمد و پنج‌هزار تومان قرض دارد، حال که می‌خواهد خمس بدهد، آیا می‌تواند قرض را از اصل مبلغ مذکور کسر کند یا نه؟
«گلپایگانی»: اگر قرض جهت همین موجودی باشد؛ یعنی پول آن‌ها را قرض کرده و نپرداخته، به مقدار بدهی مذکور کسر کند و خمس بقیه را بدهد و اگر پول آن‌ها را قرض نکرده، خمس تمام را در آخر سال بدهد و قرض در صورتی که برای مؤونه باشد، در هر سال که ادا کند جزو مؤونهٔ همان سال است و خمس ندارد.
* * *
«نکونام»: همان گونه که گذشت اگر قرض خود را نپردازد و سال بر سود بگذرد، در این صورت، چنانچه پرداخت قرض لازم بوده، با کم کردن
(۸۹)
اندازهٔ آن قرض از سود، خمس آن سود را بدهد. این پاسخ برای دو مسألهٔ آینده نیز می‌آید.
س ۲۰۲ ـ شخصی که مبلغ شش‌هزار تومان به بانک و مقداری نیز به مردم بده‌کار است، آیا می‌تواند بدهی خود را از اصل سرمایه که پنجاه‌هزار تومان است کم کند یا نه؟
«گلپایگانی»: اگر قرضی را که کرده جزو سرمایه است؛ مثل آن که شخص کاسب جنس را خریده و عین جنس باقی است و پولش را نداده، این قرض را از مجموع سرمایه کسر می‌نماید و هروقت پرداخت کرد، جزو فواید آن سال محسوب می‌شود و اگر برای جهات دیگر قرض کرده، نمی‌تواند از سرمایه کم کند و هر سال پرداخت، جزو مؤونهٔ سال پرداخت محسوب می‌شود.
* * *
«نکونام»: حکم این مسأله در پاسخ پیشین آمد.
س ۲۰۳ ـ شخصی حساب سال داشته و خمس اموال خود را پرداخته و پس از ادای وجوه متوجه می‌شود که مبلغ ده‌هزار تومان بدهی داشته که باید آن را پس از چند ماه دیگر بپردازد و آن را به حساب نیاورده، اکنون تکلیف چیست؟
«گلپایگانی»: اگر بده‌کاری بابت سرمایه‌ای که حساب کرده نباشد، نباید کسر بگذارد و اگر از بابت آن باشد، در صورتی که عین آن پولی را که به عنوان خمس داده موجود باشد، می‌تواند پس بگیرد و اگر عین آن موجود نیست، گیرنده ضامن نمی‌باشد.
* * *
«نکونام»: حکم این مسأله در پاسخ گذشته آمد.
(۹۰)
س ۲۰۴ ـ شخصی که مبلغی بده‌کار است و مبلغی نیز معادل آن یا کم‌تر از آن، وجه نقد دارد و سال خمس او رسیده است، آیا به مبلغ موجودی خمس تعلق می‌گیرد یا چون مبلغی معادل وجه موجود یا بیش‌تر بده‌کار است، به مبلغ موجود خمس تعلق نمی‌گیرد؟
«گلپایگانی»: اگر قرض در مقابل مبلغ موجود باشد، معادل قرض خمس ندارد و اگر در مقابل آن نیست؛ مثل آن که قرض برای مصرف شخصی بوده و موجودی مثلا از عواید کسب باشد؛ چنانچه بدهی خود را ادا ننمود و سال بر آن گذشت، خمس آن واجب است.
* * *
«نکونام»: حکم این مسأله در پاسخ پیشین گذشت.
س ۲۰۵ ـ اگر کسی مقداری بده‌کار است و خمس سرمایه را نداده و نمی‌داند که قرض‌های وی مربوط به سرمایه است یا آن که بعد از تحصیل سرمایه بده‌کار شده، خمس خود را چگونه باید حساب بنماید؟
ج ـ در مقداری که شک دارد، تخمیس واجب نیست.
س ۲۰۶ ـ آیا می‌توان بدهی سال پیش را از درآمد سال بعد پرداخت و آن را جزو مؤونهٔ آن سال قرار داد یا نه؟
ج ـ بدهی او اگر قرضی باشد که برای مؤونهٔ سال‌های قبل بوده و یا قرضی باشد که عین آن از بین رفته است، در هر سال که ادا کند، جزو مؤونهٔ آن سال محسوب می‌شود.
(۹۱)
س ۲۰۷ ـ شخصی پولی را با اقساط بلندمدت قرض می‌کند و به مکهٔ معظمه مشرف می‌شود، آیا در موقع ادای دین باید خمس آن را بدهد یا نه؟
ج ـ در فرض سؤال، هر مقدار از اقساط را در هر سال می‌پردازد جزو مخارج همان سال است و خمس ندارد، ولی اگر پولی را که قرض کرده مصرف نکند تا سال بر آن بگذرد و بدهی را از عواید بپردازد، خمس به آن تعلق می‌گیرد.
مهریهٔ زن
س ۲۰۸ ـ کسی که می‌خواهد خمس بدهد، آیا لازم است اول مهریهٔ همسر خود را بدهد و سپس خمس باقی‌مانده را ادا نماید یا باید خمس مال خود را بدهد و بعد از آن مهریه را بپردازد؟
ج ـ تا زمانی که مهریه را رد نکرده، باید خمس ربح زاید بر مؤونهٔ سال را بدهد. بلی، اگر در بین سال ربح، مهریه را رد کرد، خمس آن ربح که به ازای مهریه داده، واجب نیست.
س ۲۰۹ ـ شخصی که می‌خواهد برای ادای خمس سال قرار دهد، مهریهٔ همسر خود را که باید به هنگام مطالبه بپردازد و هنوز پرداخت نکرده می‌تواند جزو قرض حساب کند و با همان پول کاسبی نماید یا نه و اگر حیله کند و مهریه را به او بدهد و او به شوهرش رد نماید و بگوید شما جهت امرار معاش با آن کاسبی نمایید، آیا این حیله صورت شرع دارد که خمس آن را ندهد یا نه؟
ج ـ مهریه را اگر در بین سال نداده، نمی‌تواند جزو قرض حساب نماید و باید خمس تمام منافع را بدهد و اگر قبل از استقرار خمس ربح، مهریه را
(۹۲)
رد کند و بعد آن را قرض نماید و با آن کسب کند، خمس آن مقدار لازم نیست.
س ۲۱۰ ـ شخصی مهریهٔ زنش را می‌دهد، زن آن را نمی‌پذیرد و می‌گوید تا هنگام مطالبه بر عهده‌ات باشد، آیا این مرد می‌تواند در وقت خمس دادن، مهریهٔ در ذمه را جزو مؤونه حساب کند یا نه؟
ج ـ نمی‌تواند محسوب بدارد و در هر سال که پرداخت کرد جزو مؤونهٔ آن سال است.
افزایش قیمت مهریه
س ۲۱۱ ـ زنی است که مستطیع می‌باشد و شوهر وی زنده است و نفقهٔ او را می‌دهد و سال گذشته پیش از ایام حج زمینی که مهریهٔ خود بوده را فروخته تا به مکه رود ولی چون نام‌نویسی نمی‌کرده‌اند، موفق به انجام آن نمی‌شود، حال که پول بهای آن زمین موجود است، آیا به آن خمس تعلق می‌گیرد یا خیر؟
ج ـ در فرض سؤال؛ چنانچه قیمت آن از زمان ازدواج ترقی کرده که مثلا زمان ازدواج پانصد تومان ارزش داشته و فعلا به هزار تومان فروخته، زیاده بر قیمت زمان ازدواج خمس دارد و هرگاه قیمت اضافه نشده باشد، خمس ندارد.
دادن خمس از غیر مال متعلق خمس
س ۲۱۲ ـ زمینی به مبلغ پنج‌هزار تومان خریداری شده و هزار تومان خمس آن زمین دست‌گردان شده و به تدریج از عواید بین سال پرداخت می‌شود، در این صورت، آیا خمس دست‌گردان شده باید بعد از دادن خمس درآمد و سود
(۹۳)
پرداخت شود یا مانند قرض‌های دیگر است و بدون دادن خمس ادا می‌شود؟
ج ـ بلی، باید خمس هزار تومان را نیز ادا کند.
س ۲۱۳ ـ شخصی در ابتدای سال حساب خمس، برای نمونه پانصد تومان خمس بده‌کار است و بعد از دست‌گردان، سال دیگر آن را به‌تدریج می‌پردازد، آیا این مبلغ نیز جزو مؤونهٔ است یا باید خمس آن را بدهد؟
ج ـ اگر در اول سال، سرمایه را غیر از پانصد تومان قرار داد، در سال بعد خمس مقداری که از عواید بابت پانصد تومان می‌پردازد لازم نیست و اگر پانصد تومان را نیز از سرمایه محسوب دارد، باید خمس آن را بپردازد.
س ۲۱۴ ـ تجار و کسبه که در آخر سال خمس به اموال خود رسیدگی می‌کنند به صورت معمول بعد از خارج نمودن خمس، سرمایهٔ تصفیه شده را در دفتر خود یادداشت می‌نمایند و در نتیجه اگر خمس را از منافع میان سال بپردازند، به دادن خمس منافع نیازی نیست؛ چون از اول، خمس را از سرمایه جدا کرده‌اند ولی غیر کسبه و تجار مانند کارگران یا طلاب که ایام محرم و صفر زندگی خود را از طریق منبر اداره می‌کنند؛ چنانچه مبلغی بابت خمس در آخر سال بده‌کار شدند، پس از دست‌گردان بر ذمه می‌گیرند و حال که در میان سال از منافع و درآمد خود می‌خواهند آن وجوه را بپردازند لازم است اول آن منافع را تخمیس نمایند یا جایز است دین – که سهمین باشد – را بدون تخمیس ادا بنمایند؟
ج ـ اگر مال تخمیس شده را مصرف نماید و قرض خود را در سال بعد، از منافع بپردازد، اشکالی ندارد و لکن اگر تمام مال را ذخیره نماید و بخواهد از عواید سال بعد، قرض خمس را بپردازد، باید خمس آن را بدهد.
(۹۴)
س ۲۱۵ ـ شخصی مقداری وجه نقد دارد که خمس به آن تعلق گرفته ولی نمی‌خواهد خمس آن را نقد بپردازد، آیا می‌تواند خمس موجودی را از منافع امسال بدهد یا نه؟
ج ـ از منافع سال بعد، اگر خمس ربح سال قبل را بدهد مانعی ندارد ولی خمس مبلغی را که از بابت خمس ربح سال قبل داده نیز باید بدهد.
س ۲۱۶ ـ سرمایهٔ شخصی ده‌هزار تومان است و دوهزار تومان وجوه آن را پرداخته، فعلا سرمایهٔ وی ده‌هزار تومان است یا هشت‌هزار تومان؟
ج ـ اگر دو هزار تومان خمس را از مال مخمس یا از مالی که متعلق خمس نبوده پرداخته سرمایه، ده هزار تومان است و اگر از خود ده هزار تومان داده قهرا سرمایه، هشت هزار تومان می‌شود.
قیمت زمان خرید یا وقت وجوب ادا
س ۲۱۷ ـ اگر شخصی بخواهد اموال خود را حساب کند و خمس آن را بپردازد، در چه صورت قیمت مال متعلق خمس را روی حساب و ارزش سابق حساب کند و در چه صورت معیار را ارزش فعلی آن قرار دهد؟
ج ـ اگر به ذمه خریده و پولی که خمس به آن تعلق گرفته به ازای آن داده، قیمت روز خرید کافی است و اگر به عین خریده یا به ذمه خریده و از ربح سال، وجه آن را پرداخته، قیمت روز ادا واجب است و با شک در این که به عین خریده یا به ذمه، کم‌ترین قیمت روز ادا و روز خرید را حساب کند و این در صورتی است که اموال مذکوره مال التجاره نباشد والا ترقی قیمت مطلقا خمس دارد.
(۹۵)
س ۲۱۸ ـ شخصی ملکی را به قیمت گران خریده و در حال حاضر قیمت آن کاهش یافته است، برای حساب خمس، قیمت اولی را باید حساب کند یا قیمت بعدی‌را؟
ج ـ اگر پولی را که در مقابل ملک داده سال بر آن گذشته باشد، خمس پول را باید بدهد و اگر سال بر آن نگذشته، خمس قیمت فعلی ملک‌کافی‌است.
س ۲۱۹ ـ جمعی از کشاورزان از بانک کشاورزی وامی دریافت نموده و چاه عمیقی حفر کرده و به مدت پنج سال وام دریافتی را به اقساط پرداخت نموده‌اند، حال که چاه به ملک شخصی کشاورزان درآمده، برای محاسبهٔ سرمایه، آیا باید همان وجه دریافتی از بانک را جزو سرمایه بدانند یا قیمت فعلی چاه را؟
ج ـ در مفروض سؤال، باید هر سالی هر مقدار از بدهی خود را از بابت چاه می‌دهند خمس معادل آن را از قیمت آن بپردازند و در صورتی که ادای خمس را تأخیر انداخته باشند، باید خمس قیمت فعلی سهم خود را از چاه بپردازند.
س ۲۲۰ ـ کسی که می‌خواهد خمس پدر درگذشتهٔ خود را بدهد، آیا می‌تواند املاک پدر را به همان قیمتی که وی در زمان حیات خود خریده حساب کند یا نه؟
ج ـ اگر یقین داشته باشد که پدر، خمس آن‌ها را نداده، واجب است خمس قیمت فعلی آن‌ها را بپردازد و تفاوت قیمت را با حاکم شرع مصالحه نماید.
س ۲۲۱ ـ شخصی ماشینی را برای کار خریده و خمس آن را نداده، حال باید قیمت خرید ماشین را معیار قرار دهد یا قیمت فعلی آن را و هم‌چنین شخصی زمین
(۹۶)
زراعتی یا باغ خریده، آیا قیمت خرید را حساب کند یا قیمت فعلی آن را؟
ج ـ اگر از درآمد سال خریده و خمس نداده، قیمت فعلی را حساب کند.
س ۲۲۲ ـ این‌جانب در سال گذشته یک دانگ و نیم از یک ماشین کمپرسی جهت امرار معاش خریداری و آن را در موقع حساب سال جزو سرمایه محسوب نموده‌ام، اکنون ماشین به قیمت خرید باید محسوب گردد یا به قیمت فعلی؛ چون قیمت فعلی از قیمت خرید پایین‌تر آمده است؟
ج ـ در فرض سؤال، اگر سال گذشته قیمت سهم خود از ماشین را جزو سرمایه حساب کرده و خمس آن را پرداخته‌اید، قیمت فعلی آن را جزو سرمایه محسوب دارید و می‌توانید کسری قیمت را از عواید سال جبران کنید و چنانچه پول ماشین قرض بوده و در سال جاری قرض آن را ادا کرده‌اید، در این صورت هم قیمت فعلی آن را حساب کنید.
س ۲۲۳ ـ شخصی از درآمد سال، مصالح و ابزار کسب خریداری کرده، ولی بر اثر استعمال، قیمت آن تنزل نموده و اینک در آخر سال خمسی خود می‌خواهد این ابزار را جزو سرمایه حساب کند، آیا قیمت فعلی آن را منظور بدارد یا قیمت روز خرید را؟
ج ـ قیمت فعلی را.
فروش یا هبه برای فرار از خمس
س ۲۲۴ ـ مقداری گندم داشتم که پیش از رسیدن سال برای فرار از پرداخت خمس، آن را فروختم و به پول آن نیازی نداشتم، حال اگر این پول بماند تا سال برسد آیا خمس آن واجب می‌شود یا نه؟
ج ـ بلی، واجب است خمس آن داده شود.
(۹۷)
س ۲۲۵ ـ کسی معاملاتی را انجام می‌داده و برای فرار از تعلق خمس، دارایی خود را در میان سال به دیگری بخشیده و وی آن را سپس به وی باز می‌گردانده، و این کار برای چند سال تکرار شده، آیا چنین شخصی از ادای خمس معاف است یا نه؟
ج ـ اگر در همان سال، موهوب له آن را به واهب ببخشد جزو فواید همان سال است و باید خمس آن را در آخر سال بدهد و اگر در سال بعد آن را به واهب ببخشد، جزو فواید سال بخشش محسوب می‌شود و این در صورتی است که هبه مناسب شأن و حال او باشد؛ پس اگر مناسب شأنش نباشد، از فواید سال محسوب است و باید خمس آن را بدهد؛ خواه آن را هبه نماید یا هبه ننماید.
س ۲۲۶ ـ بنده حقوق خود را ماهیانه می‌گیرم و آن را برای ماه بعد به مصرف می‌رسانم، حال اگر سال شرعی برسد و گیرندهٔ حقوق، مبلغ موجودی را برای فرار از خمس به همسر یا به یکی از فرزندان خود ببخشد و یک روز بعد از تمام شدن سال، فرزند یا همسر آن را به مرد ببخشد، خمس به آن تعلق می‌گیرد یا نه؟
ج ـ این گونه بخشش‌ها از مؤونه محسوب نیست و خمس آن واجب است.
س ۲۲۷ ـ شخصی چندین سال است که حساب خمس داشته و امسال بنا بر عللی ضرر کرده، حال خمس خود را چگونه حساب کند؟
ج ـ اگر این مبلغی که از او گرفته شده از سرمایهٔ مخمس بوده، در سال جاری که اضافه ندارد، چیزی بر او نیست و آنچه را از بین رفته جزو
(۹۸)
سرمایه محسوب نکند و در نظر بگیرد، سال دیگر اگر اضافه بر سرمایهٔ فعلی داشت، خمس آن را بدهد.
س ۲۲۸ ـ شخصی هفتادهزار تومان سرمایه داشته که خمس آن را داده و سپس لازم می‌شود که طبقهٔ بالای منزل را بسازد و از این رو مقداری از سرمایه را هزینهٔ ساختمال می‌کند و پنجاه‌هزار تومان برای وی باقی مانده و چون جهت سرمایه‌گذاری کافی نمی‌باشد مبلغ سی‌هزار تومان از بانک ـ با در نظر گرفتن طریق شرعی که دچار حرمت ربا نشود ـ وام گرفته و فعلا سرمایه‌اش به مبلغ هشتادهزار تومان است و در هر ماه باید قسط وام مذکور را بپردازد، آیا این سی‌هزار تومان متعلق خمس هست یا نه؟
ج ـ در فرض مسأله، اگر در همان سال که سرمایه مصرف خانه شده قرض کرده و همان سال از منافع، قرض آن را ادا نموده، خمس ندارد و اگر از منافع سال‌های بعد قرض آن را ادا کرده، خمس دارد.
س ۲۲۹ ـ شخصی مثلا مقدار بیست‌هزار تومان سرمایهٔ خمس داده شده دارد و سپس پنج‌هزار تومان ضرر کرده و به همین حال تجارت می‌نماید تا آن که سرمایهٔ وی بیست و دو هزار تومان می‌شود و ضرر وی جبران می‌گردد، حال آیا باید خمس دوهزار تومان را بدهد یا خمس هفت‌هزار تومان سرمایه‌ای که دوباره به دست آورده است؟
ج ـ ضرر هر سال را از منافع همان سال می‌توان جبران کرد و اما ضرر سال قبل را از منافع سال بعد نمی‌توان جبران نمود؛ بنابراین در مفروض سؤال، اگر ضرر و نفع در یک سال بوده، دوهزار تومان زاید بر رأس المال را باید تخمیس کرد و اگر در آخر سال اول پنج‌هزار تومان ضرر داشته و در سال
(۹۹)
بعد نفع حاصل شده، در سال دوم آنچه را که از پانزده‌هزار تومان زیادتر باشد، باید تخمیس نماید.
س ۲۳۰ ـ شخصی سرمایه‌ای داشته که خمس آن را داده و استطاعت حج نیز برای او حاصل شده و مبلغی از آن سرمایه به مصرف حج رسیده است و طلبی نیز دارد که بعد از چند ماه وصول می‌شود، آیا وی می‌تواند طلب خود را جزو سرمایه قرار دهد و خمس آن را ندهد یا خیر؟
ج ـ اگر شخص از سرمایهٔ مخمس، در بین سال به مصرف حج برساند و در همان سال، ربح عاید او بشود، می‌تواند خمس نداده از ربح، سرمایهٔ قبل را تتمیم نماید، لکن اگر طلب وصول شده، ربح سال‌های پیش بوده، خمس آن را باید بدهد و مابقی را سرمایه نماید.
س ۲۳۱ ـ کارگری که خمس پولی را داده آیا می‌تواند وجه مورد نیاز خود را از این پول بردارد و در ضمن همان سال به همان مقدار از پول خمس داده نشده به‌جای آن بگذارد و هر سال این عمل را تکرار کند یا نه؟
ج ـ در صورت مفروضه، آنچه را که از پول مخمس صرف کند نمی‌تواند از پول غیر مخمس جبران نماید و باید خمس غیر مخمس را بدهد. بلی، می‌تواند همه سال منافع خمس نداده را در بین سال صرف نماید و منافع خمس داده را نگه‌داری کند.
س ۲۳۲ ـ شخصی مثلا پنجاه‌هزار تومان سرمایه دارد که ده‌هزار تومان آن را برای سفر مکه هزینه می‌کند، آیا میزان سرمایهٔ او برای سال‌های بعد چهل‌هزار تومان است یا پنجاه‌هزار تومان نخستین؟
ج ـ برای سال‌های بعد چهل‌هزار تومان است.
(۱۰۰)
س ۲۳۳ ـ کشاورز یا کاسبی مبلغ پنج‌هزار تومان سرمایهٔ خمس داده شده دارد و این سرمایه در میان سال از بین می‌رود و در آغاز سال آینده صاحب سرمایه می‌گردد، آیا خمس سال گذشته کافی است یا باید سرمایهٔ تازه به دست آورده را حساب کند؟
ج ـ در فرض سؤال که سرمایهٔ مخمس تلف شده و بعد از سال، سرمایهٔ دیگری تهیه شده، باید خمس سرمایهٔ جدید را بدهد.
س ۲۳۴ ـ آخر اسفند مبلغ هزار تومان وجه نقد در دفترچهٔ پس‌انداز بانک داشته و خمس آن را پرداخته‌ام ولی اکنون که آخر اسفند می‌باشد پس از چند مرتبه پرداخت و دریافت، مبلغ دوهزار تومان در آن نقدینه دارم، حال خمس آن را از مجموع دوهزار تومان باید محاسبه نمود یا از هزار تومان امسال؟
ج ـ در فرض سؤال، اگر در تمام سال به مقدار پول مخمس در بانک موجود بوده، فقط خمس هزار تومان را فعلا باید بدهید، ولی اگر تمام یا بعض مال مخمس در بین سال به مصرف مؤونه رسیده، به این معنا که مثلا در بین سال گاهی اتفاق افتاده که در بانک، کم‌تر از هزار تومان داشته‌اید، نمی‌توانید از عاید سال بعد، جای مصرف شده را پر کنید برای ندادن خمس.
س ۲۳۵ ـ شخصی از موجودی نقدی خود که خمس آن را پیش از این داده به هزینهٔ مکه می‌رساند، در این صورت آیا می‌تواند آن مبلغ را از درآمد سال بعد جبران کند یا باید خمس درآمد سال بعد را بپردازد؟
ج ـ نمی‌تواند از درآمد سال بعد آن را جبران نماید.
(۱۰۱)
س ۲۳۶ ـ شخصی در سر سال خمس خود یک خروار برنج داشته که خمس آن را داده و در میان سال، آن را مصرف کرده و باز در نزدیکی‌های سال خود، برنج جدیدی خریداری می‌کند، اکنون که سال فرا رسیده و یک خروار برنج دارد، آیا خمس برنج موجود سال دوم را باید بدهد یا خیر؟
ج ـ بلی، باید خمس آن را بدهد.
س ۲۳۷ ـ اگر کسی از مال خمس داده شده هزینه کند، آیا جایز است مقابل آن را از سود جدید استثنا کند یا خیر؟
ج ـ اگر از سرمایه صرف نموده می‌تواند در آخر سال، کسری سرمایه را از ارباح جبران کند و اگر از سرمایه نبوده، نمی‌تواند آن را استثنا نماید.
س ۲۳۸ ـ اگر از پول تجارت که معمولا سرمایهٔ خمس داده شده و سود با هم مخلوط است، آذوقه و وسایلی را تهیه کند و مقداری از آن در آخر سال باقی بماند و آن را از نظر محاسبهٔ سال، با سرمایهٔ یک موجودی به حساب آورد و خمس را بپردازد و سال دوم نیز همین محاسبه را به عمل بیاورد و در نتیجه، آذوقهٔ خمس داده شده مصرف شود، حکم مال التجارهٔ موجود در بازار را پیدا می‌کند – که سود جدید، زیان آن را جبران می‌کند – یا نه و آیا این محاسبه صحیح است یا خیر؟
ج ـ این نحو محاسبه صحیح نیست و فقط اگر از سرمایه صرف کرده باشد، با ارباح سال، کسری آن جبران می‌شود.
س ۲۳۹ ـ شخصی خمس یک خروار گندم را در سر سال داده و می‌خواهد سال آینده با گندم جدید خود معاوضه کند، آیا گندمی که به معاوضه می‌گیرد خمس
(۱۰۲)
دارد یا نه؟
ج ـ اگر با دیگری معاوضه نماید، به عوض آن نیز خمس تعلق نمی‌گیرد، ولی اگر از مال خود بخواهد، عوض آن را نگه دارد و آن گندم مخمس را مصرف کند، بعد از گذشتن سال بر آن باید خمس آن را بدهد.
س ۲۴۰ ـ آذوقه‌ای از سرمایه و سود طبق معمول تهیه شده و مقداری از آن در آخر سال باقی مانده است، ولی چون هزینهٔ کاسب از درآمد وی بیش‌تر بوده و در نتیجه، حتی اگر آذوقهٔ باقی‌مانده را نیز اضافه کند باز سرمایهٔ وی کمبود دارد، آیا واجب است خمس آذوقه را بپردازد یا نه؟
ج ـ در فرض مذکور که آذوقه نیز از سرمایه یا عواید خریداری شده و فعلا آن شخص کسری سرمایه دارد، خمس ندارد.
خمس چیزی که خمس آن داده شده
س ۲۴۱ ـ کسی پولی را که خمس آن داده شده به امانت می‌گذارد و پس از مدتی آن را وصول می‌کند، آیا حال که پول را بازپس می‌گیرد باز باید خمس آن را بدهد یا نه؟
ج ـ اگر خمس آن را قبلا داده بعد که پس می‌گیرد دیگر خمس بر او نیست.
شک در پرداخت خمس
س ۲۴۲ ـ شخصی در حیات خود، ملکی را خریداری نموده و بعد از فوت او ورثه نمی‌دانند که آیا وی خمس آن ملک را داده است یا نه، حال تکلیف آنان چیست؟
ج ـ با علم به این که ملک مذکور متعلق خمس بوده، مثل این که در بین
(۱۰۳)
سال از عواید سال، آن را خریده و شک در ادای خمس، تخمیس آن بر ورثه واجب است.
س ۲۴۳ ـ اگر آب و ملکی به ارث رسد و وارث نداند که خمس آن داده شده یا نه، حال وظیفهٔ وی چیست؟ در ضمن، این آب و ملک در اختیار وارثان و جزو سرمایهٔ آن‌هاست و در ملک کشاورزی می‌کنند و درآمد آن را هزینهٔ زندگی می‌نمایند و تحولاتی در آن – از لحاظ گرانی و ارزانی و از لحاظ این که مقداری آبادتر یا کمی خشک و از محصول افتاده است – پیدا شده، و از این جهت قیمت کدام روز را باید معیار قرار داد؟
ج ـ اگر بدانند عین ملک مورد تعلق خمس بوده و ادا نشده، خمس قیمت فعلی را بدهند و اگر ملک موروثی متعلق خمس نباشد، لکن مورث، خمس بده‌کار باشد، هر یک از ورثه بر حسب سهم الارث خود آنچه در ذمهٔ میت از خمس است ادا نمایند تا بتوانند در ترکه تصرف کنند.
س ۲۴۴ ـ اگر از میت مدرکی که برساند وی حساب سال و خمس داشته است پیدا نشود، آیا بر ورثه لازم است پیش از تقسیم ارث، خمس اموال را بدهند؟
ج ـ اگر یقین دارند خمس بر ذمهٔ متوفی تعلق گرفته و شک داشته باشند که پرداخته یا نه، واجب است از اصل ترکهٔ او ادا کنند، ولی اگر شک داشته باشند که تعلق گرفته یا نه، تکلیفی ندارند. والله العالم.
س ۲۴۵ ـ آیا خمس یک سوم که برای میت می‌توان هزینه نمود، خمس دارد یا خیر؟
ج ـ اگر بدانند که بر مورد ثلث، خمس مستقر شده و میت نداده، باید اول آن را تخمیس و بعد بقیه را صرف میت نمایند.
(۱۰۴)
بدهی خمسی میت
س ۲۴۶ ـ شخصی فوت نموده و پدر و مادر و فرزندی نیز ندارد و در وصیت‌نامهٔ خود یادآور شده که خمس مال خود را نپرداخته و وصی و ناظر وی خمس اموال او را بپردازد و یک‌سوم مال خود را به کفن، دفن، نماز، روزه و حج اختصاص داده، حال آیا باید خمس را از اصل مال داد یا از ثلث؟
ج ـ در فرض مسأله، خمس از اصل مال باید خارج شود و پس از اخراج خمس، ثلث باقی‌مانده را به مصارفی که وصیت نموده برسانند.
تصرف در مالی مورد تعلق خمس و خمس پول قرضی
س ۲۴۷ ـ اگر کسی پولی قرض بگیرد و قرض دهنده خمس این پول را نداده باشد، بر قرض گیرنده واجب است خمس آن را بدهد یا نه؛ به‌ویژه در صورتی که قرض دهنده، مبلغی را که قرض گیرنده به عنوان خمس داده قبول نداشته باشد و آن را به وی ندهد؟
«گلپایگانی»: اگر بداند بر خصوص آن پول خمس تعلق گرفته، قبل از ادای خمس، جایز نیست در آن تصرف نماید.
* * *
«نکونام»: به طور عادی نمی‌توان علم پیدا نمود که به پولی که قرض گرفته شده است خمس تعلق می‌گیرد تا آن که تصرف در آن به این صورت جایز نباشد و نیز وام گیرنده نمی‌تواند پرداخت خمس از آن مال را از حساب قرض دهنده قرار دهد.
هزینه کردن درآمدی که خمس آن داده نشده در امور خیر
س ۲۴۸ ـ اشخاصی که خمس بده‌کارند یا ربا در مال آن‌ها وجود دارد، برای تعمیر مسجد و خرید زیلو، حصیر و کاشی و تعمیر حمام کمک مالی می‌دهند، آیا
(۱۰۵)
مصرف چنین پول‌هایی در حمام و مسجد صحیح است یا خیر؟ و در صورتی که شرعا صحیح نباشد، آیا راه حلی دارد یا نه؟
«گلپایگانی»: اگر معلوم نباشد عین مالی که صرف مسجد یا حمام می‌شود متعلق خمس یا از حرام است، تصرف در آن مانعی ندارد و اگر یقین دارد که متعلق خمس یا زکات است و صرف در اجرت بنّا و عمله نموده باشند، نماز و غسل اشکال ندارد و در صورتی که با آن چیزی خریداری شده که فعلا موجود است، نسبت به زکات در غیر ممتنع با اذن خود دهنده و در ممتنع با اذن حاکم شرع، معامله را امضا و بابت زکات محسوب دارند و در خمس نیز مقداری از آنچه را که موجود است وکیل هستند از طرف حقیر قبول نموده و صرف مسجد و حمام نمایند و اما از جهت مال ربوی، اگر صاحبان آن را می‌شناسند، استحلال نمایند و اگر نمی‌شناسند، حاکم شرع معامله را امضا کند و آن عین را به فقیر بدهد و او صرف مسجد نماید.
* * *
«نکونام»: مسؤولان امور خیریه در مساجد و مانند آن لازم نیست در مورد وجوه گرفته شده جست و جو کنند که خمس پول داده شده است یا نه یا ربوی است یا نه؛ ولی در صورت علم به این که پولی خمس آن داده نشده یا ربوی یا به نوعی حرام است، نباید آن را پذیرفت و با آن که نوع مصرف در مانند امور مساجد می‌تواند مختلف باشد، به‌طوری که به نماز و غسل اشکالی نرساند، ولی راه‌های ارایه شده جهت رفع مشکلات این گونه وجوه، از مجاری عادی و اساسی این امر خارج است؛ هرچند نسبت به برخی از آن راه‌ها، درستی پذیرش چنین درآمدهایی نیز به دست می‌آید.
(۱۰۶)
س ۲۴۹ ـ شخصی مبلغی در حدود بیست و پنج‌هزار تومان پول نقد با مغازه و سرمایه داشته و خمس آن را نداده و فوت نموده و وارث غیر بالغ دارد، آیا خمس اموال او را بدهند یا از جهت این که وارث صغیر دارد، خمس به مال وی تعلق نمی‌گیرد؟
ج ـ در فرض مسأله، واجب است خمس آن را بپردازند و قبل از ادای خمس، تصرف در آن جایز نیست. اگر وصی دارد بر وصی واجب است و اگر وصی ندارد، با اذن حاکم شرع باید بپردازند.
داد و ستد اموال شبهه‌ناک
س ۲۵۰ ـ بنده داد وستدی گسترده دارم و معاشرتم با افراد زیادی است و گاه یقین دارم که غذای میزبان و طرف معامله‌ام و پولی که از آن‌ها تحویل می‌گیرم خمس داده شده نیست و اگر با آنان ترک معاشرت کنم، معامله‌ام تعطیل می‌شود و به سختی می‌افتم، در این صورت، تکلیف من چیست؟
«گلپایگانی»: بعید نیست که این گونه موارد جزو شبههٔ غیر محصوره و یا خارج از محل ابتلا باشد و در چنین صورتی، احتیاط لازم نیست. بلی، اگر یقین دارید که مورد ابتلای شما عینا متعلق خمس است؛ چنانچه مفروض سؤال است، تصرف در آن بدون اذن ولی خمس جایز نیست.
* * *
«نکونام»: مشکلات کسب و کار سبب سستی و برداشته شدن تکلیف نمی‌شود؛ هرچند تجسس در این‌گونه امور ـ حلال یا حرام بودن مال مردم ـ نه لازم است و نه جایز می‌باشد و به‌طور عادی، علم به اشکال نیز حاصل نمی‌شود؛ ولی در صورت تحصیل علم یا حصول قهری آن، خوردن، آشامیدن، معاشرت و معامله، هر یک، اشکال خود را داراست و در هر
(۱۰۷)
صورت، عنوان شبههٔ غیر محصوره یا خروج از مورد ابتلا در این مواقع، رافع اشکال نمی‌شود.
س ۲۵۱ ـ اشخاصی که درآمدی را از طریق کسب مشروع و غیر مشروع به دست آورده و حساب سال ندارند و گاهی بدون حساب، چیزی به فقیران و سادات کمک می‌کنند، آیا جایز است به عنوان مهمانی از مال آن‌ها استفاده کرد یا نه؟
ج ـ با علم به این که عین مال مورد ابتلا، خمس به آن تعلق گرفته و داده نشده، تصرف در آن جایز نیست، مگر آن که خود مالک و در صورت امتناع، خود متصرف با اجازهٔ حاکم شرع، خمس آن را بپردازد یا با اجازهٔ حاکم شرع، خمس مقدار مصرفی را به ذمه بگیرد و بعد بپردازد.
عبادات گذشته بدون ادای وجوه شرعی اموال
س ۲۵۲ ـ شخصی مدت پنجاه سال خمس و وجوه دیگر بر عهدهٔ او بوده و آن را پرداخت نمی‌کرده و بدین گونه نیز واجبات خود را انجام می‌داده و حتی به مکهٔ معظمه نیز جهت انجام حج واجب مشرف شده و اکنون می‌خواهد خمس اموال خود را حساب کند، عبادات گذشتهٔ او چه حکمی دارد؟
«گلپایگانی»: در فرض مسأله، اگر عالم بوده که مثلا فرشی که روی آن نماز می‌خوانده خمس به آن تعلق گرفته و از روی معصیت تأخیر انداخته و با توجه به این که نماز در آن باطل است نماز می‌خوانده، نمازش باطل است، اما در صورت عدم علم یا غفلت، نمازش صحیح است و آنچه را نمی‌داند صحیح واقع شده یا باطل، محکوم به صحت است و هم‌چنین سایر عبادات. و در حج، اگر قربانی و جامهٔ احرام و نعلین در حال وقوف و سعی غصبی نباشد، حج صحیح است و با التفات به این که
(۱۰۸)
جامهٔ احرام یا نعلین در حال وقوف و سعی مورد تعلق خمس بوده یا با پول غیر مخمس به معاملهٔ عین به عین تهیه شده، حج باطل می‌شود و قربانی، اگر از عین غیر مخمس باشد یا با پول مخمس به معاملهٔ عین به عین تهیه شده باشد کفایت نمی‌کند و باید دوباره قربانی کند.
* * *
«نکونام»: در صورت علم نداشتن به وجود اشکال در اعمال ـ در حکم یا موضوع ـ به مصالحه با مجتهد و پرداخت وجوه بدهی شرعی، تمامی اعمال وی محکوم به صحت است؛ مگر آن که علم به اشکال در موردی خاص پیش آید.
س ۲۵۳ ـ کسانی که خمس مال خود را نمی‌دهند، وظیفهٔ همسر و فرزندان آن‌ها که نان‌خور ایشان هستند و از خمس ندادن آنان آگاه هستند چیست؟
ج ـ اگر بدانند که عین مال مورد ابتلای ایشان متعلق خمس است، خوردن و تصرف در آن قبل از ادای خمس جایز نیست، ولکن می‌توانند با اذن حاکم شرع، خمس آنچه را که تصرف می‌کنند بر ذمه بگیرند و بعد ادا کنند و اگر ندانند، خوردن و سایر تصرفات برای ایشان جایز است.
س ۲۵۴ ـ شخصی خانه‌ای خریده و قیمت آن را از پولی داده که خمس آن داده نشده و شخص دیگری مانند مستأجر، برای نمونه، نمی‌داند آیا خریدار با عین پول خمس نداده آن را خریده یا این که به ذمه خریده و می‌خواهد که بعد از غیر مخمس، ذمهٔ خود را بری نماید، اکنون تصرفات شخص دیگر چه حکمی دارد؟
ج ـ تصرفات شخص ثالث مانعی ندارد.
(۱۰۹)
س ۲۵۵ ـ شخصی که در پرداخت خمس کوتاهی می‌کند، چه حکمی دارد؟
ج ـ معصیت کرده و تصرف در مالی که خمس به آن تعلق گرفته جایز نیست و معاملات و تصرفات واقعه بر آن در مقدار خمس فضولی است.
تصرّف در اموال شبهه‌ناک دیگران
س ۲۵۶ ـ هرگاه کسی خمس و زکات نمی‌دهد، اما آن را انکار ندارد، یا اموال او از طریق غیر مشروع مانند ربا و رشوه به دست آمده باشد، آیا انسان می‌تواند به عنوان مهمانی یا عناوین دیگر، در اموال چنین شخصی تصرف نماید، آیا مستحباتی مانند صدقه و روضه‌خوانی به حال او نافع است یا نه؟
«گلپایگانی»: اگر انسان احتمال بدهد خصوص اموالی که مورد ابتلای اوست حرام نباشد یا شک در تعلق خمس و زکات بر آن داشته باشد، تصرف در آن جایز است، اما اگر علم به غصب بودن یا تعلق خمس و زکات بر آن داشته باشد، تصرف در آن جایز نیست و اگر در صورت تعلق خمس و زکات بر آن‌ها تصرف کرد، ضامن است و باید خمس و زکات آن‌ها را خود او ادا نماید و صدقهٔ مندوبه یا اعمال مستحبهٔ دیگر در صورتی که از مال حلال باشد صحیح است و مأجور خواهد بود، لکن موجب برائت ذمهٔ او از دیون مالیه نخواهد شد.
* * *
«نکونام»: با علم به وجود اشکال و شبهه در مال دیگری، نمی‌توان در آن مال تصرف نمود و هزینهٔ آن در امور استحبابی؛ مانند: صدقات و نذورات از طرف دیگری سبب صحت آن نمی‌شود. گذشته از آن که مصرف چنین اموالی در امور خیر جایز نیست و نمی‌توان امور خیریه را از اموال نامشروع تأمین نمود.
(۱۱۰)
س ۲۵۷ ـ اگر از مالی که خمس آن داده نشده هزینهٔ میهمانی کند، آیا خوردن از غذاهای آن جایز است یا نه؟ و دیگر این که اگر تنها خمس همان مبلغ هزینه شده را بدهد، آیا خوردن آن غذاها مباح است یا نه؟
ج ـ با شک در این که عین آنچه در سفره حاضر می‌شود متعلق خمس شده، تصرف در آن اشکال ندارد، ولی اگر بداند که عین آن متعلق خمس شده و پرداخت نشده یا با عین مالی که خمس آن ادا نشده خریداری شده، تصرف در آن جایز نیست و تخمیس آن در صورتی کافی است که خصوص آن عین متعلق خمس شده باشد، ولی اگر در ضمن اشیای دیگر به آن خمس تعلق گرفته باشد، تخمیس خصوص آن کافی نیست.
س ۲۵۸ ـ زنی خمس جهیزیهٔ خود را نداده، آیا شوهر می‌تواند در آن جهیزیه تصرف کند یا نه؟
ج ـ با علم به تعلق خمس و عدم پرداخت، نمی‌تواند در آن تصرف کند تا خمس آن پرداخت شود.
س ۲۵۹ ـ اگر از پولی که خمس آن را نداده‌اند مسجد درست کنند، آیا گزاردن نماز در آن مسجد جایز است؟
ج ـ اگر معلوم نباشد که مصالح آن به عین پول متعلق خمس خریداری شده، اشکالی ندارد والا در صورتی که صاحب پول حاضر نباشد که خمس آن را بدهد، محتاج مراجعه به مجتهد است.
س ۲۶۰ ـ شخصی با مالی که خمس آن داده نشده به مکه رفته و به حاکم شرع رجوع نکرده، آیا حج وی صحیح است یا نه؟
ج ـ خمس را باید بدهد، ولی حجش صحیح است؛ مگر آن که لباس
(۱۱۱)
احرامش را به عین مالی که متعلق خمس باشد خریده و با التفات به غصب بودن، آن را پوشیده باشد.
س ۲۶۱ ـ کسی مستطیع شده و در سال استطاعت به حج نرفته و سال بعد به مکه رفته و پس از مراجعت، از نتاج گوسفندان خود که خمس آن را نداده بوده برای ولیمهٔ حج و هم‌چنین پرداخت قرض خود استفاده کرده، حال آیا باید خمس گوسفندانی را که جهت ولیمه یا قرض مصرف شده است بدهد یا نه؟
ج ـ اگر ولیمه و قرض را از ارباح سال‌های پیش داده، باید خمس آن را بدهد و اگر از ارباح سالی است که ولیمه و قرض را داده، خمس ندارد.
پدر و فرزند و محاسبات مالی واحد
س ۲۶۲ ـ پدر و فرزندی که با هم زندگی می‌کنند و فرزند هیچ گونه اختیاری از خود ندارد و در شؤون زندگی با هم هستند و درآمد به دست آمده را با هم هزینه می‌کنند، آیا باید هر کدام حساب سالیانهٔ جدا داشته باشند یا داشتن حساب واحد برای یکی کافی است؟
«گلپایگانی»: هر یک از این دو نفر، خمس آنچه را که از مخارج سالشان زیاد آمده، با وکالت از دیگری بدهد به قصد ما فی الذمهٔ هر کدام، کافی است.
* * *
«نکونام»: هر یک از پدر و پسر؛ هرچند حکم جداگانه‌ای دارند و باید افزودهٔ بر مؤونهٔ سال و هزینه‌های زندگی را تخمیس کنند، ولی اگر به صورتی با هم کار می‌کنند که محاسبات مالی واحد دارند، پرداخت هر یک، سبب بسنده بودن از دیگری و از عهده خارج شدن وی می‌گردد و در جهت تحقق این امر، وکالت هر یک از دیگری و قصد «ما فی الذمه» لازم نیست.
(۱۱۲)
