الجسم البسیط وانقساماته
شناسنامه
| سرشناسه | : | نکونام، محمدرضا، ۱۳۲۷ - |
| عنوان و نام پديدآور | : | الجسم‌البسیط و انقساماته (جسم بسیط و تقسیم‌های آن)/ المولف محمدرضا نکونام. |
| مشخصات نشر | : | اسلامشهر: انتشارات صبح فردا، ۱۳۹۳. |
| مشخصات ظاهری | : | ۴۸ ص .؛ ۱۴/۵×۲۱/۵س‌م. |
| شابک | : | ۹۷۸-۶۰۰-۹۱۷۶۳-۴-۲ |
| وضعیت فهرست نویسی | : | فیپا |
| يادداشت | : | چاپ قبلی: قم: ظهور شفق، ۱۳۸۶. |
| يادداشت | : | چاپ دوم. |
| موضوع | : | بسیط و مرکب (فلسفه) |
| رده بندی کنگره | : | B۱۰۵ /ب۵ن۸ ۱۳۹۳ |
| رده بندی دیویی | : | ۱۰۱ |
| شماره کتابشناسی ملی | : | ۳۶۷۵۷۶۶ |
(۱)
فهرس المطالب
پیش‌گفتار··· ۷
الجسم البسیط وانقساماته
الفروض علی عدم الجسمیة··· ۱۰
الأقوال فی الانفصال للجسم··· ۱۰
التقسیمات فی الاتّصال للجسم··· ۱۱
بیان المحقّق الدوانی ۱۳
نتیجة بیان العلماء فی الجسم··· ۱۳
ردّ الأقوال المذکورة··· ۱۵
التحقیق فی عدم اتّصال فی الجسم··· ۱۸
تحلیل بیان سقراط··· ۲۰
أقسام الجسم الطبیعی ۲۱
الجسم جوهر بسیط··· ۲۱
(۲)
الخدشة فی البناء الطبیعی ۲۲
إنکار الجوهر مساو لجوهریة العرض··· ۲۳
چیستی جسم
(جسم بسیط وتقسیم‌های آن)
فرض‌های متصوّر··· ۲۶
دیدگاه انفصالی‌ها··· ۲۶
تقسیمات جسم از دیدگاه متصلی‌ها··· ۲۷
نقد و رد آرای ذکر شده··· ۲۹
متصل نبودن جسم··· ۳۱
تحلیل و نقد باور ذیمقراطیس··· ۳۳
جسم؛ جوهر بسیط··· ۳۵
جسم از دیدگاه طبیعیان··· ۳۵
انکار جوهر و جوهر بودن عرض··· ۳۷
بیان مرحوم جناب آقای شعرانی ۴۰
تحلیل کلام ابن سینا··· ۴۱
انواع نامتناهی و ختم کلام··· ۴۶
(۳)
پیش‌گفتار
چیستی جسم از دیرباز نظر فلسفیان و پژوهشیان حوزهٔ علم عقلی را به خود معطوف داشته و در این زمینه نظریه‌پردازی‌های بسیاری شده است.
نوشتهٔ حاضر با رویکردی عقلی به نقد و ارزیابی دیدگاه‌های دانشمندان فلسفی، کلامی و تجربی می‌پردازد و ارتباط این بحث را با داده‌های علم فیزیک می‌کاود.
نظریهٔ نظّام، شهرستانی، ذیمقراطیس، ابن‌سینا، صدرالمتألهین، مرحوم الهی قمشه‌ای و مرحوم شعرانی و دیدگاه تجربی آگوست کنت و جیمز در این تحقیق، بحث و نقد شده و تصریح شده که ذره‌ها و ترکیب‌های نامتناهی با حرکت
(۴)
شوقی سبب پیدایش انواع پدیده‌های نامتناهی گردیده است که همه به حرکت وجودی و ایجادی حق منتهی می‌شود.
وآخر دعوانا أن الحمدللّه ربّ العالمین.
الجسم البسیط وانقساماته
الجسم البسیط‌قابل‌للانقسام‌علی‌جمیع‌الأقوال والأنظار، وهو علی ثلاثة أقوال: الأوّل، جمیع انقساماته بالفعل، الثانی، جمیع انقساماته بالقوّة، والثالث، بعض انقساماته بالفعل وبعضها بالقوّة.
(۵)
الانقسامات الفعلیة إمّا متناهی، وهو قول المتکلّم، وإمّا غیر متناهی، وهو قول النظّام.
الانقسامات بالقوّة أیضا إمّا متناهی، وهو قول الشهرستانی، وإمّا یکون غیر متناهی، وهو قول الحکماء.
والثالث؛ أی: الانقسام بالبعض، إمّا أن یکون جمیع أجزائه جسما، وهو قول ذیمقراطیس، وإمّا أن لا یکون جمیع أجزائه جسما، وهو قول المتکلّم علی جمیع القرون فی عدم الجسمیة فی فروض شتّی آتیة الآن.
الفروض علی عدم الجسمیة
وعلی فرض عدم الجسمیة فی أجزاء الجسم؛ إمّا خطوط جوهری أو سطوح متّصل، أو مختلف عن کلیهما أو مختلط من کلیهما أو من واحد مع أجزاء لا یتجزّی، وجمیع ذلک الفروض حشو کلّها.
الأقوال فی الانفصال للجسم
(۶)
صاحب الأقوال فی انفصال الجسم هو المتکلّم والنظّام وذیمقراطیس.
الف ـ المتکلّم فی الجسم قائل بالالتیام من ذوات الأوضاع مع التناهی وجمیع الانقسامات بالفعل.
بـ والنظّام یقول یکون جمیع أجزاء الجسم بالفعل مع عدم التناهی فی الانقسام.
ج ـ وذیمقراطیس قائل بأنّ الأجرام مبدء قابلی للجسم والأجزاء الصغار لا ینفک فی الخارج وإن کان فی الذهن قابل للانقسامات الوهمیة.
والفرق بین ذیمقراطیس والمتکلّم فی بیان الجسم فی الاعتقاد أنّ المتکلّم لا یعتقد أنّ أجزاء الجسم یکون جسما ، وسقراط قائل بأنّ أجزاء الجسم صغار صلبة، وفی الواقع یکون أجزائه الصغار جسما.
والفرق الثانی أنّ المتکلّم لا یعتقد بالتقسیم أصلاً؛ سواء کان فلکیا أو وهمیا وذیمقراط قائل
(۷)
بالتقسیمات الوهمیة وإن لم یعتقد فی الجسم بالتقسیمات الفلکیة.
التقسیمات فی الاتّصال للجسم
والمتّصلی أیضا قائل بالتقسیمات المتناهیة کما هو قول الشهرستانی، أو بالتقسیمات الغیر المتناهیة کما هو قول الحکیم؛ سواء کان التقسیم بنحو البیان من المحاکمات وهو التقسیم اللایقفی، أو علی القول الحقّ، وهو التقسیمات التناقصی أو الترکیبات التضایفی علی ما یکون فی التحلیل والترکیب.
اختلف الحکماء فی الجسم من حیث البساطة والترکیب من المادّة والصورة والمشّاؤون علی ترکیب الجسم من الهیولی والصورة، والقول بالبساطة منقول من أفلاطون.
والدلیل القائم من المشّائین من دلیل القوّة والفعل والفصل والوصل مخدوش، ولیس لهم غیر هذا من الدلیل المتقن علی ذلک کما سیتّضح بعد.
(۸)
اختلف الحکماء أیضا فی معنی اللامتناهی فی الجسم؛ قال صاحب المحاکمات إنّه بمعنی اللایقفی، وهو أن لا ینتهی انقسامات الجسم الواحد إلاّ ویتجاوز عنه، لا بمعنی أنّه یمکن خروج تلک الانقسامات الغیر المتناهیة من القوّة إلی الفعل، وهو فی المثال کعدم تناهی مقدورات الباریء علی مذهب المتکلّم.
بیان المحقّق الدوانی
اعترض علیه المحقّق الدوانی وقال فی الأخیرین: الانقسام بحسب الفرض إلی أجزاء غیر متناهیة ومتناقصة التقطیع، و علی هذا فلا إشکال فی البین من جمیع التقسیمات الغیر المتناهیة؛ لأنّه مع فرض التقسیمات الغیر المتناهیة لیس بزائد علی شیء من الأصل.
والإنصاف أنّ الحقّ مع المحقّق الدوانی، وصاحب المحاکمات فی خطأ، وکلام الفاضل الباغنوی فی المقام لیس بشیء، والتوضیح من الحاجی السبزواری فی بیان المحقق مناقشة
(۹)
لفظیة کما قال نفسه أیضا.
نتیجة بیان العلماء فی الجسم
بیان الشهرستانی فی أنّ الجسم متّصل واحد ذو أجزاء بالقوّة مع التناهی یرجع إلی جزء لایتجزّی خارجا کما قال المتکلّم، وإن کان الشهرستانی قائل بأنّ الجسم فی الذهن قابل للتجزئة.
الحکیم فی الجسم یقول: أنّ الجسم الطبیعی صورة متّصلة واحدة جوهریة مع انقسامات غیر متناهیة بالقوّة.
النظّام یقول: إنّ الجسم منفصل جوهری مع أجزاء لا ینتاهی بالفعل، والأخیر؛ وهو اللایتناهی بالفعل، باطل جدا، وعجیب من عقل قائله.
قول ذیمقراطیس فی الجسم إنّه مرکب من أجزاء صغار صلبة، وله الحجم، ویمکن له الانقسام الذهنی، ولا یکون له الانقسام فی الخارج؛ لأنّه صلبة.
(۱۰)
قول المتکلّم فی الجسم أنّه مرکب من أجزاء لا یتجزّی، مع التناهی فی الأجزاء، ولا ینقسم أصلاً؛ لا خارجیا ولا وهمیا ولا فرضیا بجمیع انقساماته المختلفة.
ردّ الأقوال المذکورة
فی مقابل المتکلّم یقال: إنّ أجزاء الجسم بعد الانقسامات الکثیرة لو لم تکن لها الحجم فلا یتشکل منها الجسم؛ لأنّ الجسم بلا حجم غیر متصوّر، ولا یکون ممکنا؛ وإن کان الجسم نفسه یکون علّة لتحقّق الحجم، ولو کان الأجزاء بعد الانقسام ذو حجم، فیقبل قهرا جمیع الانقسامات الممکنة؛ وإن کان تحقّق الانقسام فی الخارج معسرا أو غیر معسر لنا بعد الانقسامات الکثیرة.
یقال فی مقابل النظّام: إنّه لو کان جمیع الأجزاء الغیر المتناهیة للجسم بالفعل فی الخارج ـ والجسم أیضا فی الخارج متکوّن من هذه الأجزاء ـ فیکون فی الخارج حجم الجسم غیر
(۱۱)
متناه أیضا، وهو باطل بضرورة العقل والحسّ، ولو تفوّه أحد بهذا المقال یشک فی عقله وإدراکه للأمر.
یقال فی مقابل الحکیم: ما الدلیل علی أنّ الجسم بمعنی الامتداد الجسمانی له الاتّصال الجوهری الوحدانی، کما یکون کذلک فی ظاهر الحسّ وفی بادی الأمر من المشاهدة ، والثبت المثبت الحسّی لا یکون مثبتا واقعا، وإقامة الدلیل لازم للإثبات الواقعی، ولا دلیل فی البین للحکیم واقعا لهذا الأمر، واتّخاذ هذا الاعتقاد للحکیم فی الجسم نوع احتیال من الحسّ؛ لأنّ کون ما فی الظاهر کذلک ففی الحقیقة یکون کذلک أیضا لیس بدلیل أصلاً، ولیس هذا دعب الحکیم فی اتّخاذ الاعتقاد، فما هو فی الظاهر کذلک ففی الواقع یکون کذلک أیضا دلیل اقناعی صرف، ولیس شأن الحکیم، فما شیء من هذا.
کلام الشهرستانی فی الواقع لیس بشیء حدیث، بل مرکب من ثلاثة اعتقادات: الأوّل، أنّ
(۱۲)
الجسم جوهر متّصل ، الثانی، یکون له أجزاءً بالقوّة ویکون له أیضا أجزاء بالفعل قهرا، والثالث، أنّه یقبل التجزئة متناهیة، وهو فی الواقع یرجع إلی الجزء اللا یتجزّی الذی یقول به المتکلم.
فالجزء الأوّل من کلامه متّخذ من اعتقاد الحکیم، والثانی مشترک بین الحکیم والمتکلّم، والثالث من المتکلّم أیضا.
فالجسم فی مذهبه جوهر متّصل له الأجزاء بالقوّة والفعل ویتجزی متناهیة.
یقال فی جوابه من المطلب الأوّل ما یقال فی جواب الحکیم، وهو أنّ الاتّصال الجوهری للجسم لا یکون معه دلیل إلاّ الحسّ، والحسّ لا یکون مثبت للمطلوب کما مضی فی ردّ الحکیم.
والتناهی أیضا باطل؛ لأنّه یرجع إلی نفی التجزءة، وللجسم أجزاء بالقوّة فی کلامه ینافی مع کلامه السابق وهو الجزء اللایتجزی؛ لأنّ التجزءة المتناهیة لا تساعد مع الأجزاء بالقوّة
(۱۳)
فی الاصطلاح الطبیعی.
فلابدّ له إمّا القول بالأجزاء بالقوّة، فلا یمکن له أن یعتقد بالأجزاء اللا یتجزّی، وإمّا القول بالأجزاء اللا یتجزّی، فیکون جمیع أجزاء الجسم بالفعل البتةً، ولا یکون بالقوّة ولا یمکن الجمع بین الکلامین کما یکون جمع هذا الشخص تخلیطا.
التحقیق فی عدم اتّصال فی الجسم
والتحقیق أنّ الجسم ـ وإن کان له اتّصال ظاهری وقابل للأبعاد الثلاثة ـ إلاّ أنّ مصداقه فی الخارج الأجزاء الأوّلیة التی هی موجودة فی الاعتدالات الجسمیة والمادّیة الخارجیة.
ویمکن أن توضع لهذه الأجزاء بحسب الصغارة أسماء أخر باعتبار التجزءة مرّة بعد أخری من قبیل أتم أو اینرسی أو جن وسائر المفاهیم المستعملة الیوم الحاضر أو الأیام الآتیة حسب الکشف والاصطلاح.
فلیس للجسم اتّصال جوهری، وهو منفصل
(۱۴)
واقعا، وهو کلام تامّ کما هو ظاهر کلام ذیمقراطیس، ولکن أجزاء الجسم صغار صلبة، ولا یمکن أن تتجزّی هذه الأجزاء فی الخارج علی ما هو منسوب إلی هذا الرجل، وهذا باطل؛ لأنّ أجزاء الجسم علی أی مقدار من الصغارة واللطافة یمکن أن تنقسم مرّة بعد أخری؛ ولو لم یکن لنا القدرة علی ذلک فی الخارج أو فی الحال؛ لأنّ وجود المانع ـ وهو عدم القدرة علی التجزءة أو عدم وجود الآلة لهذا الفعل ـ غیر عدم المقتضی فی الجسم وهو عدم إمکان التجزءة.
وأیضا عدم القسمیة لهذه الأجزاء بالجسم أو الامتداد لا تسمّی بالمادّة أو الصورة الجسمیة، بل یسمّی بالأسماء الأخری لا یخرجها من حقیقة الجسمیة؛ لأنّ هذه الأجزاء الصغار لها حجم ووضع وامتداد حقیقی فی کلّ حال؛ إذ کلّ ما یکون موجودا قبل القسمة یکون موجودا بعدها أیضا، وإن خرجت بالتجزءة من تحت أیدینا وفرّت من الآلات الموجودة، وخرجت مفاهیمها
(۱۵)
من تحت الأسماء المفروضة، ولا تدخل فی تقسیمها؛ لأنّ التجزءة لا تکون عاملاً للإعدام والنفی، بل هی علّة للتقسیم والتعدّد والکثرة فقط.
فلا یکون للجسم اتّصالاً جوهریا واقعا، وهذا الاعتقاد من المشّائین وسائر من تبعهم بلا دلیل وبرهان؛ وإن کان فی الجسم اتّصالات لطیفة کثیفة کثیرة صورتا.
فللجسم أجزاء کثیرة بالفعل وبالقوّة أیضا، ولکن أجزائه الفعلیة محدودة، وأجزائه بالقوّة غیر محدودة بحدّ أصلاً.
ومع عدم تناهیه لا یزاد من حدّه المحدود، حتّی إذا کان قابلاً للتجزءة إلی صور وأجزاء من جمیع التقسیمات المفروضة المصطلحة.
تحلیل بیان سقراط
فبیان سقراط بأنّ الجسم منفصل بالذات ولیس للجسم صورة اتّصالیة کلام حقّ، ولکن بیانه الآخر بأنّ الجسم أجزاءه صغار صلبة ولا
(۱۶)
یتجزّی فی الخارج لیس بشیء، وأیضا ما ادّعاه أنّ للجسم أجزاء متناهیة خال عن التحقیق.
فعدم تجزءة الجسم خلاف التحقیق کما قال سقراط وتبعه العلاّمة، وکما کان فی الماضی مرکبا من الأجزاء الصلبة یکون فی الیوم قابلةً للانقسام إلی کثیر إلاّ أن یکون فی البین مانعا أو لا یکون جسما فی البین، وهو خلاف الفرض لأنّ الفرض فی وجود الجسم لا فی العدم.
أقسام الجسم الطبیعی
الأجسام الطبیعیة علی أقسام: من المرکب والبسیط والمفرد، والمرکب إمّا حقیقی أو اعتباری، یشار إلیها الآن فی الجملة.
الجسم المفرد هو الذی لا یکون فیه ترکیبا أصلاً، والبسیط ما یکون فیه الترکیب ولکن لیس فیه الطبائع المختلفة، وله طبیعة واحدة وله کسب، مضافا إلی أنّ الترکیب یکون له الطبائع المختلفة؛ سواء کان له الترکیب الحقیقی أو الاعتباری، والحقیقی أیضا له الترکیب الکمّی
(۱۷)
والمعنوی.
الجسم جوهر بسیط
الجسم لا یکون مرکبا من الهیولی والصورة، وهو جوهر بسیط یعنون فی الحالات بعناوین مع الخصائص المشخّصة ؛ مثل الصورة الجسمیة والنوعیة أو العنصریة والأثیریة، والعنصریة علی عناصر کثیرة، وکان فی الماضی یقال لها العناصر الأربعة والموالید الثلاث من المعدن والنبات والحیوان، وأیضا کان من الأجسام الطبیعیة وکائنات الجوّ، والشهاب والغیم وسائر الأجسام السماویة النازلة وغیر النازلة.
الخدشة فی البناء الطبیعی
ولکنّ الیوم علماء الطبیعی یعرفون کثیرا من هذه الاصطلاحات ویعنونون کثیرا منها بعناوین أخر ویسمّونها بأسماء أخر ویوسعون فی أمر الطبیعة زیادةً من السابق بکثیر فی الأمر ویقولون بکون العناصر معتدّا فوق المأة، ولا تکون الأفلاک عندهم علی نحو العنوان من القدماء
(۱۸)
بکثرتها؛ وإن کان نظر القدماء فی کثیر من القواعد والقوانین صائبا، وظهر الیوم أنّ کثیرا من الحرکات السماویة نشأت من الأرض، وجمیع الأجسام من الأثیری والعنصری واحد ، والاختلاف یکون فی نحو الترکیب والموادّ.
إنکار الجوهر مساو لجوهریة العرض
الیوم علماء الطبیعیة ینکرون وجود الجوهر الفعلی، هذا ولابدّ لهم من قبول جوهریة العرض، مضافا علی أنّ هذا البحث موضوعا لا یرتبط بالعالم الطبیعی؛ لأنّ إثبات الجوهر فی الخارج یکون بغیر الحسّ، وهو بحث فلسفی، ولا یکون بحثا طبیعیا، فهو منسوب بالحکیم مردود إلیه فقط.
قول الغیر المشهور المنسوب إلی النظّام هو أنّ الجسم مرکب من اللون والطعم والرائحة، وهو یرجع إلی إنکار الجوهر فی الخارج، وهو باطل ظاهرا البتةً.
وترجیح السبزواری بأنّ مراده من هذه
(۱۹)
المفاهیم جواهر لطیفة، وتراکمها تکون علّة تحقق الأجسام المختلفة، وهو أیضا یساوی إنکار العرض ولیس بشیء، ولا یرضی به صاحبه.
وهذا البیان من النظّام وإن کان قابلاً للأهمیة والدقّة؛ لأنّه یمکن أن یقال إنّ کلامه مع التوجیه والتحلیل الصحیح یرجع إلی حقیقة الأمر فی الجسم الطبیعی؛ لأنّ اللون والطعم والرائحة لا یکون شیئا منها من الأعراض، وهی جواهر مستقلّة، وهی تصیر بالترکیب کمالات للأجسام وسائر الأجسام المختلفة غیر مرتبط فی هذا التحلیل بإنکار العرض أو الجوهر کما سبق فی بیان سقراط.
(۲۰)
چیستی جسم
(جسم بسیط وتقسیم‌های آن)
جسم بسیط در نظرگاه همهٔ دانشمندان قابل انقسام می‌باشد. به نظر برخی تمامی انقسامات آن بالفعل است و به نظر گروهی دیگر همهٔ انقسامات آن بالقوه می‌باشد و در نظر برخی دیگر بعضی از انقسامات آن بالفعل و بعضی دیگر بالقوه است.
انقسامات فعلی نیز یا متناهی است (نظر متکلم) یا غیر متناهی (دیدگاه نظام).
انقسامات بالقوه نیز یا متناهی است (نظرگاه شهرستانی) یا غیر متناهی (نظریهٔ حکیمان).
در قول سوم نیز یا همهٔ اجزای آن جسم است (قول ذیمقراطیس) و یا هیچ یک جسم نیست (عقیدهٔ کلامیان).
(۲۱)
فرض‌های متصوّر
حال که اجزای کوچک جسم، جسم نیست یا خطوط جوهری است و یا سطوح متصل، یا مختلف از هر دو می‌باشد و یا مختلط از هر دو و یا یکی با جزو لایتجزی است.
دیدگاه انفصالی‌ها
منفصلی‌ها و کسانی که قایل به انفصال در انقسامات هستند عبارتند از: برخی از متکلمان، نظّام و ذیمقراطیس .
برخی از کلامیان گویند: جسم دارای وضع‌های متناهی و محدود فعلی است.
نظام آن را دارای اجزای فعلی نامتناهی می‌داند.
ذیمقراطیس اجرام را مبدء قابلی جسم می‌شناسد که تفکیک و خارجی ندارد؛ اگرچه در ذهن انقسام وهمی می‌پذیرد.
میان اعتقاد متکلم و ذیمقراطیس دو تفاوت عمده است:
(۲۲)
الف ـ متکلم اجزای جسم را جسم می‌داند، ولی ذیمقراطیس اجزای صغار را جسم‌نمی‌داند.
بـ متکلم قایل به هیچ‌گونه تقسیمی نیست، ولی ذیمقراطیس تقسیم وهمی جسم را می‌پذیرد.
تقسیمات جسم از دیدگاه متصلی‌ها
یکی از قایلان به اتصال شهرستانی است که تقسیمات متناهی برای آن قایل است و دیگری حکیم است که آن را دارای تقسیمات نامتناهی می‌داند.
حکیمان در این که جسم بسیط یا مرکب از ماده و صورت است، و نیز در معنای تقسیم لایتناهی که تقسیم آن چگونه می‌باشد، اختلاف دارند. در این بحث، صاحب محاکمات و فاضل باغنوی و محقق دوانی و حاجی نظرات متفاوتی دارند و نظریهٔ حق را محقق بیان داشته و سخن حاجی سبزواری تنها مناقشهٔ لفظی است.
(۲۳)
متصل واحد، دارای أجزای بالقوه متناهی است که در خارج برگشت به جزء لایتجزی می‌کند؛ اگرچه قابل تجزیهٔ ذهن می‌باشد (دیدگاه شهرستانی).
متصل واحد با انقسامات غیر متناهی بالقوه جسم با صورت متصل جوهری است.(حکیمان)
نظام گوید: گفتهٔ حکیمان در انقسامات لایتناهی بالفعل باطل است.
جسم مجموعهٔ اجزای صغار و صلبه‌ای است که حجم دارد، ولی تقسیم خارجی ندارد؛ اگرچه انقسام ذهنی متصور است.(نظرگاه ذیمقراطیس)
جسم مرکب از اجزای لایتجزی است که اجزای متناهی دارد و هیچ گونه تقسیمی نمی‌پذیرد.(نظر کلامیان)
جسم از اجزای غیر متناهی بالفعل تألیف شده است. (دیدگاه نظّام)
(۲۴)
نقد و رد آرای ذکر شده
در نقد نظر کلامیان باید گفت: این اجزا، اگر حجم ندارد، پس نمی تواند علت تشکیل جسم می شود؛ زیرا جسم بدون حجم یافت نمی‌شود؛ اگرچه جسم، خود علت تحقق حجم است، و اگر حجم دارد، پس هرگونه تقسیمی را می‌پذیرد؛ اگرچه نتوان آن را در خارج تقسیم کرد.
در مقابل نظّام باید گفت: اگر اجزای غیر متناهی جسم ، بالفعل است و جسم نیز از این اجزا تشکیل می‌شود ، پس باید حجم جسم نیز غیر متناهی باشد که این امر به ضرورت عقل و حسّ باطل است.
در نقد حکیم گوییم: وی دلیلی بر این که جسم بسیط، دارای اتصال واحد جوهری است؛ چنان که در حس مشاهده می‌شود ـ ارایه نداده است و مثبت حسی، مثبت واقع نیست و باید بر
(۲۵)
آن اقامه برهان نماید و این سخن حکیم خود نوعی از فریب حسّ است؛ زیرا وی جسم را در ظاهر متصل دیده و برای آن دلیل اقناعی ساخته است.
ادعای شهرستانی نیز که مرکب از سه بخش است، سخن تازه‌ای نیست:
الف ـ جسم جوهر متصل است.
بـ جسم دارای اجزای بالقوه‌ای است که به صورت قهری اجزای بالفعل دارد.
ج ـ جسم تجزیهٔ متناهی می‌پذیرد که در نتیجه اجزای آن لایتجزی می‌باشد.
سخن حکیم با نقدهای‌زیرروبه‌روست‌گوییم:
الف ـ اتصال جوهری جسم دلیلی جز حس ندارد و خدشه‌ای که بر آن وارد است، گذشت.
ب ـ اگر گفته شود جسم اجزای بالقوه دارد، با لازمهٔ آن که این اجزا لایتجزی می‌باشد و به صورت متناهی تجزیه پذیرند، منافات دارد.
ج ـ ادعای تجزیه‌پذیری محدود و متناهی
(۲۶)
جسم نیز سخنی باطل است؛ زیرا به نفی تجزیهٔ آن باز می‌گردد.
پس فلسفی یا ناچار است جسم را دارای اجزای بالقوه بداند، که لایتجزی نیست و یا بپذیرد که اجزای جسم لایتجزی بالفعل است و نه بالقوه.
متصل نبودن جسم
نتیجه این که جسم؛ اگرچه دارای اتصال ظاهری و قابل ابعاد است، مصداق جسم، اجزای اولیه‌ای است که امتدادات جرمی در آن موجود است و اجسام نوعی به آن اجزا بر می‌گردد و آن اجزا؛ اگرچه امتداد چندان محسوسی ندارد، بیرون از جسم و ماده نیست و می‌توان برای آن به حسب خرد کردن و ریزتر شدن، اسمای مختلف دیگری؛ مانند: اتم، انرژی، ژن و دیگر واژه‌های تازه‌تر در حال و آینده به کار برد.
پس این که جسم صورت اتصالی جوهری
(۲۷)
ندارد، درست است؛ اما صغار و صلبه بودن آن؛ یعنی داشتن اجزایی که قابل تفکیک و تجزیه نیست، سخن دیگری است که تمام نمی‌باشد و می‌توان آن اجزا را به اجزای ریزتر دیگری تقسیم نمود؛ اگرچه در خارج و در حال حاضر نتوان این کار را انجام داد؛ زیرا وجود مانع، غیر از عدم متقضی است، و نام آن اجزا را دیگر جسم و امتداد یا ماده و صورت نباید گفت، ولی در هر حال، دارای حجم، وضع و اندازه است؛ زیرا آن‌چه بوده، هنوز هم هست؛ اگرچه با تجزیه به حس نیاید و یا برای ما قابل تجزیه نباشد؛ زیرا تجزیه سبب اعدام و نفی نیست و تنها تقسیم، تعدد و کثرت را در پی دارد.
جسم صورت اتصالی جوهری ندارد واعتقاد به آن خالی از حقیقت است؛ اگرچه داری اتصالات لطیف و بسیار و ظاهری و صوری باشد.
(۲۸)
جسم، اجزای بالقوه و بالفعل بسیاری دارد و اجزای بالفعل آن محدود و اجزای بالقوهٔ آن غیر محدود است و در هر صورت قابل تجزیه به صورت‌های خردتر و کوچک‌تر می‌باشد.
تحلیل و نقد باور ذیمقراطیس
باور ذیمقراطیس که اجزای جسم را متصل می‌داند، درست است، ولی ادعای وی که این اجزا، صغار و صلب است، نارسا می‌باشد. همچنین سخن دیگر وی که اجزا را متناهی می‌داند، نادرست است.
حجم جسم، مجموعهٔ اجزای صغار غیر صلبی است که بدون حجم، اندازه و وزن نمی‌باشد؛ اگرچه تقسیم خارجی نداشته باشد و یا ما نتوانیم آن را تقسیم کنیم.
سخن ذیمقراطیس که علامه(ره) نیز این نظرگاه را دارد، نارساست؛ چرا که می‌گوید: اجزای جسم صلب است، در حالی که امروزه
(۲۹)
ثابت شده که این اجزا تقسیم‌پذیر و قابل تجزیه است، مگر آن که مانعی باشد و یا دیگر جسم نباشد که این امر خارج از بحث است؛ زیرا بحث در عدم نیست و فرض بر وجود جسم است.
جسم مفرد آن است که هیچ ترکیبی ندارد و بسیط آن است که ترکیب دارد، ولی ترکیب آن مختلف نیست و مرکب آن است که داری ترکیب مختلف است؛ خواه ترکیب آن حقیقی باشد و یا اعتباری، ترکیب حقیقی نیز یا کمی است و یا معنوی.
در این گفتار تنها جسم بسیط موضوع بحث قرار گرفته؛ زیرا محل نزاع کلامیان و فلسفیان و دانشمندان طبیعی بوده است، اما در جسم مرکب بحثی نیست؛ زیرا جسم متصل واحد نیست و دارای مفاصل است؛ خواه در مزاج انسان باشد و یا در امتزاج؛ مانند: ماده و گل که
(۳۰)
بدون مزاج است.
جسم؛ جوهر بسیط
جسم، جوهر واحدی است که بر اثر خواص مختلف، عناوین متعددی می‌یابد؛ مانند صورت جسمی، نوعی، عنصری، فلکی و اثیری، عناصر اربعه، و موالید ثلاث: معدن، گیاه و حیوان و کاینات جو؛ مانند: شهاب، ابر، برف، تگرگ، و صورت اثیری، عنصر فلکی، کوکبی، نباتی، حیوانی و انسانی.
جسم از دیدگاه طبیعیان
امروزه، بسیاری از امور یاد شده حالات و نام‌های دیگری یافته و از گستردگی خاصی برخوردار شده است. تعداد عناصر هم‌اکنون به بیش از صد عنصر می‌رسد و نظریه‌های افلاک و این که بسیاری از حرکات آسمانی از زمین است و مواد اثیری عنصری و آسمان و زمین از یک سنخ می‌باشد، رد شده است.
(۳۱)
دانشمندان تجربی عناصر را به ملکول و ملکول را به اتم و آن را به اجزای دیگری؛ مانند: پروتون، نوترون و الکترون تجزیه و تقسیم کرده و ماده را به انرژی و انرژی را به ماده تحویل برده‌اند و سراسر جهان ماده را آکنده از انرژی می‌دانند.
این نظریه که ماده، انرژی متراکم است، هنوز روشن نیست و حجم، انکار نشده و نوعیت جوهری اجسام باقی است، ولی این‌که اساس عرض بر کم و کیف نسبت است، هر یک بحث جداگانه‌ای است.
موضوع بحث را جسم بسیط قرار دادیم؛ چون مورد اختلاف است، ولی از جسم مفرد سخنی نگفتیم؛ زیرا همان‌طور که در اشارات آمده، به خاطر این است که مفرد تالیف ندارد؛ خواه مختلف باشد یا متفق و هماهنگ ـ و قول ذیمقراطیس نیز رد می‌شود؛ زیرا او جسمی
(۳۲)
مانند آب را مفرد نمی‌داند؛ اگرچه آن را بسیط می‌داند؛ زیرا می‌گوید: نور دارای اجزای صغار است.
انکار جوهر و جوهر بودن عرض
کسانی که وجود جوهر را انکار می‌کنند؛ مانند: دانشمندان فیزیک و طبیعی امروز، باید جوهر رابپذیرند، گذشته از آن که اثبات جوهر، امکان‌پذیر نیست، بلکه از طریق برهان فلسفی اثبات می‌شود، پس این بحث به دانشمندان فیزیکدان ارتباط ندارد تا جوهر را با بحث طبیعی رد یا قبول کنند؛ زیرا بحث، شیوه‌ای فلسفی دارد؛ نه تجربی.
قول غیر مشهور و نظام که جسم از رنگ، مزه و بو مرکب است، به انکار جوهر باز می‌گردد و توجیه حاجی سبزواری که مراد وی از رنگ، و مزه و بو را جواهر لطیفی می‌داند که متراکم می‌شود و اجسام کثیف را تشکیل
(۳۳)
می‌دهد، به انکار عرض بازگشت دارد و هر دو دیدگاه، نظریه‌هایی نارسا می‌باشد.
اگرچه باید گفت: سخن نظام قابل اهمیت فراوان است؛ زیرا امروزه روشن است که بو، رنگ و مزه، جواهر مستقلی هستند که کمالات جواهر دیگر می‌باشند.
حرف اگوست کنت و جیمز که همگی موجودات عرض است و ما تنها اعراضی را که ثبات بیش‌تری دارند، جوهر می‌نامیم، به هیچ وجه درست نیست؛ زیرا جوهریابی مربوط به فلسفه است و دو دیگر این که جوهریابی از طریق شناخت خصوصیات آثاری بر عهدهٔ عقل و تحلیل است و موضوع نفی و اثبات دارد؛ اگرچه ممکن است در تحلیل از جهت موضوعات خارجی اشتباهی رخ دهد که این خود، خطای در مقدمات تحلیلی به حساب می‌آید و تحلیل، کمبودی نخواهد داشت؛ چنان
(۳۴)
که بسیاری از نواقص و اشتباهات فلسفیان در موضوعات طبیعی و نجومی بر اثر این امر بوده و اختلاف در هر گونه تقسیم بندی بر اثر تشخیص نادرست آثار است که به علم بر می‌گردد؛ نه به فلسفه.
بر پایهٔ اثبات حرکت جوهری باید هیولا را جهتی از جهات وجود جسم است و ترکیب اشاعی نیز اساسی ندارد.
بر اساس حرکت در جوهر، عالم طبیعت، لبس بعد از لبس و کون بعد از کون است، نه به گونهٔ کون فسادی‌وهمه‌ی‌طبیعت‌نیزفعلیت‌های خود را در خود فرو می‌برد؛ در حالی که استعدادهای خود را از خود بروز می‌دهد.
از جناب صدرالمتالهین جای تعجب است که با شناخت حقیقت جوهری، چگونه ترکیب ماده را پذیرفته و بدتر از آن، قول اختیار ترکیب انضمامی از ناحیهٔ حاجی سبزواری است.
(۳۵)
بیان مرحوم جناب آقای شعرانی
مرحوم شعرانی؛ ارسطوی عصر حاضر گوید: عوام می‌پندارند که ذرات صغار و صلب ذیمقراطیس همان اجزای لایتجزی است و مبتدیان معقول نیز خطا کرده‌اند و حق آن است که ذرات لایتجزی نیستند؛ چون طباع را دارد. مثال ذرات ریز، بوی کافور و هوا و مشک و دیگر مواد لطیف است.
تحلیل بیان ایشان این است که کسی نمی‌گوید: ذیمقراطیس قایل به جزو لایتجزی است، بلکه می‌گویند: لازمهٔ اعتقاد وی دربارهٔ اجزای جسم طبیعی چنین است؛ زیرا ذیمقراطیس می‌گوید: جسم قابل تقسیمات متناهی است و تقسیم لایتناهی خارجی ندارد، پس تجزیهٔ جسم طبیعی به جایی می‌رسد که دیگر تقسیم شدنی نیست، آن هم نمی‌گوید: نمی‌توانیم تقسیم کنیم، بلکه می‌گوید: تقسیم
(۳۶)
نمی‌شود، بر این اساس، تعبیر صلب، بیان همین امر می‌باشد که قابل تجزیهٔ خارجی نیست. پس اگر بتوان گفت که او قابل بود، ما نمی‌توانیم جسم را تقسیم کنیم؛ اگرچه تقسیم‌پذیر است و درست است، ولی چنین چیزی از بیان وی به دست نمی‌آید، پس بیان مرحوم شعرانی درست نیست. فلسفیان در نقد ذیمقراطیس گویند: اجزای انباشته شده، جسم نیست؛ زیرا جسم، متصل واحد است؛ اگرچه خود اتصال برای جسم بی‌دلیل است.
تحلیل کلام ابن سینا
ابن سینا گوید: هرگاه طبیعت جسم که متصل بالذات و قابل انفصال است، از هیولا و صورت مرکب باشد، جسمی که به‌واسطهٔ کوچکی یا سختی مانع از انفصال دارد، مرکب می‌باشد؛ زیرا به قول حکما: «إن صحّ علی الفرد صحّ علی الطبیعة و «حکم الأمثال فی ما یجوز و فی
(۳۷)
ما لا یجوز واحد». پس جسم مفرد بسیط، وجود خارجی ندارد و جسم، مرکب از ماده و صورت است؛ هر جسمی که باشد.
مرحوم الهی گوید: این برهان تمام نیست؛ زیرا می‌توان گفت: اجسام صغار با اجسام دیگر در نوع مختلف و در حکم انواع متفاوت است. پس این که جسم مرکب محسوس، دارای احکامی است، دلیل بر وجود این احکام در جسم مفرد بسیط نیست؛ زیرا بسیط، نوعی غیر از مرکب است.
هر گاه هیولا ثابت شود، ترکیب جسم از هیولا و صورت نیز به صورت ضمنی ثابت می‌شود و دلیل اثبات هیولا بر ابطال جزو لایتجزی و بطلان اجسام صغیر و صلب توقف دارد و اگر این بطلان و ابطال ثابت نشود، چیزی از انکار بوعلی و عناد وی در این رابطه باقی نمی‌ماند؛ پس جسم، محسوس و بی‌نیاز از
(۳۸)
اثبات است؛ اگرچه صورت اتصالی آن محتاج دلیل است و حکما دلیلی بر آن ندارند.
مرحوم الهی دلیل فصل و وصل بوعلی را تمام نمی‌داند و می‌گوید: انفصالی که بر جسم متصل وارد می‌شود، اتصال جوهری جسم را معدوم نمی‌سازد، بلکه اتصال عرفی مقداری عرضی کمی را از بین می‌برد؛ پس می‌توان گفت: جسم، متصل جوهری است که قابلیت فصل و وصل را دارد و فصل و وصل نیز در خود جوهر متصل است و با ورود انفصال و اتصال جوهری، جسم باقی است‌واتصال‌عرضی معدوم می‌شود، پس جسم متصل در هر حال متصل است و انفصال وصف مقداری‌آن‌می‌باشد.
به عبارت دیگر، هرگاه آب ظرفی را در دو ظرف بریزیم یا به عکس، صورت اتصالی جوهری آب در هر صورت باقی است و تنها اتصال کمی حاضر معدوم می‌شود و در پی
(۳۹)
صورت اتصال کمی دیگری موجود می‌گردد.
پس هیولا قابل انفصالی نیست و جوهر جسم، خود هیولای عالم طبیعی می‌باشد.
مرحوم الهی برهان قوه و فعل را ناتمام می‌داند و می‌گوید: چیزی که قابل دیگر شدن است، همان جوهر جسم مطلق است و آن جوهر با همهٔ فعلیت‌ها و صورت‌ها باقی می‌ماند؛ زیرا کون و فسادی در کار نیست و همهٔ آن کون بعد از کون و لبس بعد از لبس است، و خلع لبس در خارج وجود ندارد؛ پس آن‌چه به ورود فعلیت دیگر معدوم می‌شود، عوارض صوری جوهراست.
جوهر جسم طبیعی و محسوس عالم، جهت قابلیت دارد ونیازی به قایل شدن به جوهر قابل و هیولای عادی مشایی نیست، و به‌فرض آن که صورت‌های نوعی؛ مانند: آب و آتش جوهر باشد و تغییر جوهری در جسم به ورود
(۴۰)
صورت‌ها حاصل آید، باز هم جوهر جسم، خود هیولای عالم و دارای قابلیت صورت‌های پی درپی و بی انتهاست.
با بطلان هیولا، ترکیب جسم و تلازم هیولا و صورت نیز باطل می‌شود و اتحادی صوری و انضمامی حاجی سبزواری بدون وجه و موضوع می‌گردد.
از احکام علیت، تناهی علل مادی است؛ زیرا قوه و توان ماده محدود است و اگر غیر محدود باشد، توان ایجاد زاید بر وجود را لازم دارد، گذشته از آن که نیازمند محاذات است، این مطلب در مجردات به عکس است و آنان این دو شرط را لازم ندارند.
انواع نامتناهی و ختم کلام
نامتناهی می‌تواند بر چهار نوع باشد:
الف ـ موجودات نامتناهی که در وجود اجتماع دارند، ترتیب علی و معلولی و یا به
(۴۱)
ترتیب وضعی چینش یافتند؛ مانند: موجودات مترتب علی و معلولی و بعد غیر متناهی؛ البته اگر صحیح باشد.
ب ـ موجودات نامتناهی که بدون ترتیب علی و بعدی چینش یافتند؛ مانند: موجودات عالم محسوس فلکی و عنصری و یا نفوس مجرد.
ج ـ موجودات نامتناهی که در وجود پی درپی و غیر مجتمع هستند؛ مانند: اجزای نهان وجودات نامتناهی عالم جسمانی.
د ـ وجودهای لایقفی که سلسلهٔ اعداد است.
متکلم و حکیم به نوع اول (مترتب علّی و وضعی) قایل است که امری محال می‌باشد.
نوع دوم (بی‌ترتیب)؛ اگرچه مجتمع است، حکیم آن را ممکن و متکلم آن را محال می‌داند.
نوع سوم (غیر مجتمع بالفعل) در نظر حکیم ممکن و در نظر متکلم محال است.
(۴۲)
نوع چهارم (لایقفی) از نظرگاه حکیم و متکلم ممکن می‌باشد.
پس نوع اول (مترتب) محال و نوع لایقفی و نوع بدون ترتیب و غیر مجتمع بالفعل و هم‌جنس و مجتمع غیر مترتب ممکن است.
مبدء اولی اجسام، ذرات جسمی نامحسوس و مختلف در نوع، شکل و هیأت است. هیولای عالم را همان ذرات متباین تشکیل می‌دهد. همهٔ صورت‌های جسمی نوعی و عوارض و لوازم آن بر اثر انواع حرکت‌ها و ترکیب‌های بی‌پایان پدید می‌آید.
ذرات یا تراکیب نامتناهی با حرکت شوقی سبب پیدایش انواع پدیده‌های نامتناهی می‌شود. همهٔ این آفریده‌ها، معلول اسما و صفات نامتناهی و مظاهر آن‌هاست و همگی اجزا و هیأت‌ها با ترکیب‌های متناهی به توسط اسما و صفات به‌وجود آمده است و به حرکت
(۴۳)
وجودی و ایجادی حق منتهی می‌شود. سراسر هستی را حقیقتی گسترده فراگرفته است، از ذرات نامحسوس صورت‌های جسمی نوعی به دست می‌آید، و طبایع مختلف فلکی و عنصری از عناصر و موالید ثلاث حاصل می‌شود.
قول به سکون حق؛ چنان‌که در بیان استاد الهی قدس‌سره گذشت، ناصواب است.
