پیدای پنهان: معرفي مجموعه آثار
شناسنامه
پیدای پنهان
انتشارات صبح فردا
سرشناسه: نکونام، محمدرضا، ۱۳۲۷ ـ
عنوان و نام پدیدآور: پیدای پنهان / تهیه و تنظیم صبح فردا.
مشخصات نشر: اسلامشهر: انتشارات صبح فردا، ۱۳۹۳٫
مشخصات ظاهری: ۹۶ ص.
شابک: ۴ ـ ۲۹ ـ ۷۳۴۷ ـ ۶۰۰ ـ ۹۷۸
وضعیت فهرست‌نویسی: فیپا
موضوع: نکونام، محمدرضا، ۱۳۲۷ ـ
موضوع: مجتهدان و علما — ایران — سرگذشتنامه
شناسه افزوده: انتشارات صبح فردا
رده‌بندی کنگره: ۱۳۹۳ ۹ پ ۸ ن / ۳ / ۵۵BP
رده‌بندی دیویی: ۹۹۶ / ۲۹۷
شمارهٔ کتاب‌شناسی ملی: ۳۵۰۴۵۵۸
پیدای پنهان
تهیه و تنظیم: انتشارات صبح فردا
ناشر: صبح فردا
نوبت چاپ: اول تاریخ چاپ: ۱۳۹۳
شمارگان: ۳۰۰۰ قیمت: ۵۵۰۰۰ ریال
مرکز پخش: قم ـ بلوار امین ـ کوچهٔ ۲۴
فرعی اول سمت چپ ـ پلاک ۷۶
تلفن مرکز پخش: ۷۸ ۱۵ ۹۰ ۳۲ ۰۲۵
www.nekoonam.com
www.nekounam.ir
ISBN: 978 – 600 – 7347 – 29 – 4
حق چاپ برای مؤلف محفوظ است
پيشگفتار
پدیده‌های هستی، ظهور عشق حضرت حق‌اند و ولایت، ریزشی از آن به شمار می‌رود که تمامی عوالم تا به ناسوت را در بر دارد. این عشق است که با «فراق»، «هجران»، «درد»، «غم»، «سوز»، «ساز»، «آه»، «غربت»، «بی‌کسی»، «تنهایی» و «خون دل» همدم است و عاشقانی را به نام اولیای حق، به پهنهٔ ناسوت، آشکاری می‌دهد که از سر عشق، به دستگیری خلایق می‌پردازند. آنان که کمال دارند و جامعیت، آثار فراوان علمی را رقم می‌زنند و ایتام آل نبی صلی‌الله‌علیه‌وآله را در عصر غیبت، از کوثرِ معرفتِ سرشار و موهوبی خود سیراب می‌سازند. این اولیای محبوبی، عمود حوزه‌های علمی شیعی در عرفان، فلسفه، فقه، اصول و دانش‌های اسلامی و انسانی و حتی علوم تجربی می‌گردند و کالبد فرتوت و خستهٔ دین‌مداری و علم صحیح را در هر عصری، روحی دوباره می‌دهند.
آنان با آن که در «سِرّ لا» و «لا تعین» سیری ازلی و ابدی دارند، به سبب انس به حضرت حق و تمامی پدیده‌ها، با دم همت خود، پدرانه از تمامی مردمان دستگیری دارند و عجب است که شهرهٔ غربت خویش‌اند. غمِ یار همواره با رؤیت پربلای آن صاحبان قدرت، در کتمانی پر پوشیده است. دلِ لاله‌گون و پر چشم آنان، برای هر کسی هم دلبری دارد، هم گوش است و هم شاهد محبوب است. این یادگاران حق در ناسوت، رازهای ناگفته از مقام ولایت، به امانت دارند. لبی گرم از خُم‌خانهٔ پر لطف ذات حق‌تعالی و دلی مست از آن دارند. دیدار آنان، هم خرمی بهار را با خود دارد و همغروب غم‌انگیز خزان را. این سفیران حق، موج موجْ صفا در دل دارند و دریا دریا فنا و وادی وادی بقا. انس با آنان، موهبتی الهی و الفت با ایشان، مغتنم و بقای به آنان، راه سعادت است. جمعیتی دارند که مؤمن و کافر را به میهمانی فرا می‌خواند؛ میهمانانی که با یک شهود، پروانهٔ آن شمعِ جمع می‌گردند. آنان سماعی ازلی دارند و چشمی که جز لودهٔ هرجایی نمی‌شناسد؛ از این رو، بر نغمهٔ کلام او گوش سِرّ داده‌اند. وقار از آنان رنگِ معنا گرفته است و مدار انحصاری ایشان وفاست. احسانی دارند عام و در جوانمردی، گوی سبقت را ربوده‌اند. محوِ روی پری‌چهره‌ای پُر چهره هستند. رجس طمع، از آنان دور است و اهل بیت پاکی و راستی‌اند. شادی جز در چهرهٔ آنان نیست؛ چرا که طراوت را از شمیم گلستان حق دارند.
اگر خامهٔ صفابخش خویش را به دست گیرند، فصاحت و بلاغت از نگاشتهٔ آنان اصول می‌گیرد و جز بیت بیتِ غزل حق را نمی‌سرایند. توحیدِ «هو اللّه» خانهٔ آنان است. وصولی مات دارند به شطرنجِ مقام بی اسم و رسمی که کیش آن، با مهرهٔ عشق است. آنان معشوقی دارند که عاشق‌کشی، رسم هر شأن اوست: «کلَّ یوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ»( رحمان / ۲۹٫). ایشان سالار قافلهٔ قصه‌های پر غصه و ساربان سیره‌های پر محنت ولایت هستند؛ مهتاب پرضیایی از حقیقت آفتاب احمدی بر آسمان بوستان پدیده‌های هستی‌اند که بینندگان را از نور نقره‌فام حضرت دوست، روشنا و سرمست می‌سازند. سجادهٔ ایشان، به اشک فرشتگان عطر می‌دهد که دل چاک چاک آنان را از ترنم گلگشت معشوق، به طواف زیارت می‌روند. تار و پود آنان، سلام است و کسی که دست در دست آنان می‌نهد، بر گونهٔ قلب خویش گرمای دست حق را حس می‌نماید. رفق آنان از مهر حق است. هم نیاز دارند و هم ناز. غنج و دلال آنان برای حق است و معراج آنان بر شدنی بی‌شماره است. دست‌های آنان زلف پریشان حق را آشفته‌تر می‌خواهد؛ چرا که توانی دارند که بر خیال آنان ترسی نمی‌نشیند. شگرفی حکایت آنان را گوشی شنوا، و عزیزی وجودشان را خامه‌ای نویسا نیست. دل آنان برای هر کسی آسمانی یک‌رنگ است؛ چرا که باران رحمت آنان، نو به نو و دمادم است. هاتفان غیبی و سروشان معنوی، از آنان پیام می‌گیرند. ایشان کشتی هدایتی هستند که سوارهٔ نشستهٔ آنان، به حرکت ایشان سیری پرسرعت دارد و ضمیر خود را ناخودآگاه در بارگاه قرب می‌یابد. از ولای آنان، همت و از ارادت آنان، قدرت می‌گیرد. سکوتی حیرت‌زا و ظهوری سنگین دارند. محبت از آنان هودج مهر و حُدی لطف یافته است. آغوش آنان التیام هر دردی است. ایثار آنان هویدایی و منششان غوغایی است. زرین همای حکمت از آنان بلندا یافته و عنقای تفسیر، در صید سخن‌سرایی آنان اسیر، و نسیم معرفت از عرفان آنان پرطراوت، و کاشت مزرع فقه، با داشت آنان، برداشت می‌دهد. زمزم دانش آنان هر جوینده‌ای را اسماعیل می‌یابد. مصباح هر انس قربی، در شرح آنان است که شعله می‌گیرد. سیر آنان، مشاهدهٔ آسمانیان است و ذکر آنان، رمزی پنهان و ضمیر غایبی بدون غیبت است. اکسیر اشتقاق آنان، مس هر واژه‌ای را طلا می‌سازد. کوچهٔ آنان حکایت دوباره‌ای از کوچه‌های مدینه، و کاشانه‌ای که دارند، آمد و شد خرمافروشان را در زمانهٔ حضور معصوم علیه‌السلام یادآور است.
الگوی آزاداندیشی و حریت فکری، آنان هستند. ناگفته‌هایی از آن سوی گذشته‌ها دارند. گذرگاه سیاست، پلی دارد که از خاطرهٔ آنان می‌گذرد. فردوسِ نتیجه، در بند آنان است و قیامت از آنان ولوله می‌گیرد و شفاعت، ارزانی رفیقان می‌دارد. سوسن و یاس، از نکویی آنان شکوفاست. یارانی دار به دوش در پی دارند که بلا از روی پردرد آنان شرمسار است و جراحتِ الم، بر دوش آنان عَلَم عاشقی برپا نموده است؛ یارانی واله، که حیران او هستند و هیبت او را دارند. همراهی دایمی یارانی زلیخاخو با نگین یوسف‌رخ آنان زیباست. «طور» دهشت، طریق «سینای» سلوک آنان است و شهر قشنگ جبروت را در جمال زیبای ناسوت دارند؛ شهری که مرکز آن، کربلاست و عاشورای پر شمشیر آن، دین را محمدی، مستقیم و بی‌پیرایه می‌سازد. سردی زمستان، صبوری بهار را از آنان می‌خواهد.
مروارید عظمت، شیفتهٔ آنان است و زیور هدایت، رقص از زبور معرفت آنان دارد. سادگی را با ایستادگی دارند. خیمهٔ دیانت بر عمود آنان عماد دارد. برف ناراستی، در آفتاب تموز آنان مجال برای نشستن ندارد. خواهان را سبو سبو تسبیحِ سبوحی به تدبیر عدالت می‌دهند. شب تار آسمانی، مینایی برای آنان است، که از آن، آرامشی مینویی را از بلندای عشقی بدون مرز می‌یابند.
صهبای سرخ صلوات، امنیت خاطر خواننده را باد.
فصل یکم: کودکی و نوجوانی
حضرت استاد محمدرضا نکونام (مد ظله العالی) در بیستم دی ماه سال ۱۳۲۷ ه ش در گلپایگان به دنیا آمد.
پدر بزرگوار ایشان، محمدباقر و مادر ایشان، بانو سکینه با شهرت «سروی» می‌باشد. «نکونام» و «سروی» از فامیل‌های شناخته شده در گلپایگان‌اند. پدر ایشان، دارای کشش‌های ملکوتی و حالت‌های معنوی بالایی بودند.
استاد محمدرضا نکونام (مد ظله العالی) در نونهالی، بیش‌ترین تأثیرپذیری را از اندیشه، باور و مشی بلند پدر داشتند و ایشان را چون پیامبر معنوی خود می‌دیدند و به پدر عشق و ارادت فراوانی داشتند؛ همان‌طور که عاطفه، شور و احساس، همراه همیشگی و از ویژگی‌های بارز ایشان می‌باشد.
(۱۳)
پدرْ عقلانیت، نبوغ، درایت، شهامت و شجاعت بسیاری داشتند و آزادمنشی و استواری ایشان چشم‌گیر بوده و فرزندان خود را با چشم و دلی سیر پرورش می‌دادند. تعامل نیکوی ایشان، مهارتشان در گزینش بهترین کلمات و نیز انتخاب مناسب‌ترین برخوردها با هر کس، چنان بود که هر فردی را در نگاه اول، به خود جذب می‌کرد. وی برخوردی عاشقانه با خانواده داشت و صفای باطن در او موج می‌زد. پدرْ اهل محبت، ایثار و گذشت و بسیار عاطفی بود؛ پدری که به واقعیت‌ها بسیار اهتمام داشت و محمدِ خود را از سه سالگی به نماز خواندن و روزه گرفتن تشویق می‌کرد. او بسیار منطقی و دقیق بود و به اولیای معصومین و ائمهٔ هدی علیهم‌السلام دلبسته بود و هر ماه در خانهٔ خود مجلس روضه داشت. وی در سال ۱۳۳۸ در چهل و پنج سالگی به‌واسطهٔ بیماری، رحلت نمود؛ در حالی که محمدرضا یازده سال بیش نداشت.
مادر ایشان از کودکی تا نود و پنج سالگی همواره در شب و روز به عبادت اشتغال داشتند و جانماز، قرآن کریم و مفاتیح هیچ گاه از ایشان جدا نبود. وی بانویی بود که همواره با رحمت و مهربانی با همه رفتار می‌نمود.
خانوادهٔ نکونام بیست روز پس از تولد محمدرضا، به تهران
(۱۴)
آمدند و در سرچشمهٔ تهران اقامت نمودند و سپس از آن‌جا به شهرری و در جوار حضرت عبدالعظیم حسنی علیه‌السلام سکنا گزیدند. معظم‌له دارای هوش بسیار سرشاری می‌باشند. ایشان تحت آموزش معلمان معنوی و ناسوتی و اساتید بسیار برجسته‌ای در جهات متفاوت، به‌ویژه عرفان، بوده‌اند؛ بزرگانی که بیش‌تر آنان در تهران می‌زیستند و سرآمد عالمان ایران‌زمین بودند و حتی نمونهٔ آنان در حوزهٔ قم ـ که آن روزها با علوم عقلی میانه‌ای خوش نداشت ـ دیده نمی‌شد. آنان اساتید چیره‌دستی بودند که با دیدگاهی عقلی یا رویکردی شهودی و یا با هر دو، به مسایل می‌نگریستند. چگونگی این ماجرا و شرح حال آنان در کتاب «حضور حاضر و غایب» آمده است.
(۱۵)
فصل دوم: سیر و سلوک معنوی
اولین مدرسهٔ ایشان، مکتب‌خانهٔ بانویی مؤمن به نام «گَلین‌خانم» بود که قرآن کریم را آموزش می‌داد و تخلق به اخلاق شایسته را در جان شاگردان می‌ریخت. مهربانی، ترنم اخلاق و پاکی و تهجد ایشان با گیسوانی سفید، چهرهٔ بانویی معنوی را به ذهن می‌آورد. مهم‌ترین دانشگاه معنوی ایشان، گورستانی بزرگ بود که به فاصله‌ای اندک، در نزدیکی محل سکونت ایشان قرار داشت و محل آموزش معنوی معظم‌له زیر نظر دو استاد بسیار بزرگ، غیرعادی و بی‌نظیر آن روز، و مرکز ریزش خیرات و کمالات ربوبی بر این نونهال بود و سیر و سلوک معنوی و ناسوتی معظم‌له از آن‌جا شروع شد.
قبرستان امامزاده سه دختران شهرری، مأوای بزرگ‌ترین استاد
(۱۷)
معنوی آن زمان در راه‌یابی به عوالم معنوی بود و بزرگان مطرح در آن دوره، به این دو استاد بزرگ نمی‌رسیدند. یکی از آنان مردی غیر عادی و دیگری سیدهٔ طاهره‌ای بود که زهره‌ای زهرایی در عصر حاضر و بزرگ مربی امور معنوی ایشان بودند. جناب استاد، خیرات بسیاری از این زن و شوهر بردند. آن دو به‌طور کامل با هم همراه بودند و هر دو در نهایت کتمان زندگی می‌کردند و از مقامات و معارفی که داشتند، هیچ سخن نمی‌گفتند و در پرده‌پوشی نظیر نداشتند. فتح عوالم، از تیررس آنان دور نبود و به‌راحتی سیر در عوالم داشتند و سر تا پا، قدرت، اقتدار و رؤیت بودند. آنان سلطان آن منطقه و حاکم موجودات آن نواحی ـ اعم از انس و جن ـ شناخته می‌شدند و کسی از آنان تخطی نداشت. باید توجه داشت، «سلطنت» از اصطلاحات خاص در این زمینه است و باید همان معنای اصطلاحی آن را در نظر گرفت.
استاد محمدرضا نکونام (حفظه اللّه تعالی) به مرور زمان، تحت تعلیم اساتید دیگری در این رابطه قرار گرفتند و با امداد الهی و تلاش و پی‌گیری شبانه‌روزی، در جوانی از عالَم و آدم فارغ گردیدند و همواره هم‌نشین حق بودند و مغیبات و زمینه‌های غیر متعارف و ناشناخته برای غالب آدمیان و اهل علم را با خود داشتند. ایشان با تاریکی و کتمان پرورش یافتند؛ به‌گونه‌ای که برجستگان معرفت و
(۱۸)
علوم عقلی و نوابغ پیچیده و پنهان، با منزلت و موقعیت ایشان و آن‌چه در آن گورستان نصیب معظم‌له گردیده بود، فاصلهٔ فراوان داشتند. اصل اولی زندگی معظم‌له کتمان خیرات موهوبی و دهشی است که نصیب ایشان شده است و این اصل را از همان ابتدا ـ که چیزهایی می‌گفتند و کسی باور نمی‌کرد ـ آموختند. آن‌جناب تا به حال، تنها اندکی از شب‌های عمر را، آن هم به صورت ناپیوسته، خوابیده و بقیهٔ آن را بیدار بوده‌اند و گاه می‌شد که تا مدتی طولانی به هیچ‌وجه خوابی نداشتند؛ به‌گونه‌ای که منکر ضرورت اصل خواب شده بودند و در نهایت، تنها به اندکی از آن بسنده می‌نمودند. در طفولیت، با آن که از داشته‌های فراوان معنوی سرشار می‌شدند، چیزی به نام بازی و تفریح نمی‌شناختند؛ بلکه همواره حرکتی آگاهانه داشتند؛ به‌طوری که مصداق شعر زیر بودند:
«تا موج حادثات چه بازی کند، که ما
با زورقی شکسته به دریا نشسته‌ایم»
(۱۹)
فصل سوم: تحصیلات و اساتید حوزوی
استاد فرزانه محمدرضا نکونام تحصیلات نظام آموزش و پرورش وقت را در دبستان صدوق و نیز دبیرستان هدایت در خیابان شهرری طی نمودند و در همین زمان، شعر، عروض و موسیقی را در نزد استادان بنام آن زمان فرا گرفتند. تحصیلات حوزوی خود را در تهران تا سطح خارج فقه و اصول داشتند و سپس به قم آمدند.
حضرت آيت الله العظمي محمدرضا نکونام (مد ظله العالی) محضر عالمان بزرگ و کم‌نظیری چون مرحوم شعرانی، مرحوم الهی قمشه‌ای، مرحوم سید ابوالحسن رفیعی قزوینی، جناب آقا شیخ محمدتقی
- بقره / ۳۱٫
- بحار الانوار، ج ۳۴، ص ۲۵۹٫
(۲۲)
بروجردی، آقای باسطی بزرگ و علامه طباطبایی را درک کردند.
نخستین تخصص ایشان بعد از توحید و معرفت حق، قرآن کریم است و برای هیچ کتابی ـ حتی کتاب‌های ابن‌سینا و ملاصدرا در فلسفه، ابن‌عربی و قونوی در عرفان و جواهر و مکاسب در فقه، که تمامی آن را تدریس کرده‌اند ـ هم‌چون قرآن کریم وقت نگذاشته‌اند و در میان کتاب‌ها تنها به قرآن کریم انس دارند و برای تحصیل، تدریس، تحقیق و زندگی و سیر و سلوک، کتابی را در حد قرآن کریم نمی‌بینند. در طول زندگی و حتی در کودکی، شاگرد قرآن کریم و جلیس آن بی‌کران بوده‌اند و از آن، تأثیر پذیرفته‌اند و کتاب‌های دوران تحصیل و حتی تدریس، نمودی برای ایشان نداشته است و تنها یاور یک دانه و دردانه و مونس و انیس ایشان، از آن لحظه تا به امروز، قرآن کریم است.
معظم‌له در کودکی هم در مدرسه فعال بودند و هم شب‌ها به قبرستان می‌رفتند و با اساتید معنوی خویش بودند. در نوجوانی استاد کم‌نظیرِ تجوید بودند و آن را تدریس می‌کردند و شاگردان بسیاری داشتند. هم‌چنین ایشان در قرائت و تجوید کم‌نظیر بودند؛ چرا که موسیقی و فلسفه را می‌دانستند و از این دو دانش، در قرائت و تجوید استفاده می‌کردند. ایشان در تندخوانی نیز مهارت خاصی دارند؛ به‌گونه‌ای که در هر یازده ساعت می‌توانند یک ختم قرآن
(۲۳)
کریم داشته باشند.
از همین زمان، به کلیسا می‌رفتند تا مسیحیت و کتاب مقدس آنان را به اذن استاد معنوی خویش بیاموزند و از زبور، صحف و انجیل بهرهٔ معنوی برند. در پایان نیز نامه‌ای بلند به اصحاب آن کلیسا نوشتند و اعلام نمودند در تمامی این سال‌ها به این نتیجه رسیدند که دینی جز اسلام و مذهبی جز شیعهٔ اثناعشری حق نیست و مسیحیت با مشکلات ریشه‌ای درگیر است.
بین سال‌های ۵۳ تا ۵۵ برخی از افراد برجسته که بتکده‌ای خصوصی داشتند و به مدرنیته و فلسفهٔ غرب تمایل داشتند، به ایشان مراجعه می‌کردند. این بتکده در آن زمان ارزش بسیار داشت. آن‌ها برای بت‌های خود گریه می‌کردند و در این بتکده به عبادت بت‌ها مشغول می‌شدند. این بت‌ها در هند، چین و نیز آلمان، انگلستان و آمریکا ساخته شده بود. در نهایت نیز این بت‌ها به کشورهای خارجی برده شد و امروزه جزو آثار باستانی می‌باشد. معظم‌له با آموزش و تربیت ویژهٔ خود آنان را از آن بت‌ها بی‌نیاز و به خداوند یکتا مرتبط ساختند.
ایشان هم‌چنین برخی اساتید بزرگ عرفان را می‌دیدند. برای آموزش‌های جامع و بهره بردن از بهترین اساتید، باید از دبیرستان شهرری تا شمیران را در هر روز بپیمایند. در چهارراه گلوبندک نیز
(۲۴)
کتاب‌خانهٔ بزرگی بود که کتاب‌های مورد نیاز را از آن به امانت می‌گرفتند.
توحید مفضل را در ابتدای نوجوانی درس گرفتند؛ توحیدی که حوزهٔ امروز، استادی برای آن ندارد؛ در حالی که باید جزو متون درسی تخصصی قرار گیرد و تعلیم آن به اساتید مجرب نیاز دارد تا آموزه‌های آن به فهم آید.
موسیقی را بیش از هشت سال نزد استاد گلچین آموختند و آن را در جوانی به اهل علم و طلاب شایسته آموزش می‌دادند.
درس‌های رتبهٔ مقدمات حوزه را نزد اساتیدی برجسته شروع کردند و آن را به‌سرعت نزد ایشان به پایان رساندند. محضر مرحوم آقا شیخ محمدتقی ادیب نیشابوری ـ معروف به ادیب ـ در مشهد نیز «مقامات حریری» و «معلقات سبعه» را به صورت خصوصی درس می‌گرفتند.
اساتید مشهور ایشان در تهران، مرحوم آقای شعرانی، آقا میرزا مهدی الهی، سید احمد خوانساری، آقا سید ابوالحسن رفیعی و آقای بروجردی در شهرری بودند که از رجال برجستهٔ عصر به شمار می‌رفتند.
آقا سید ابوالحسن رفیعی از اساتید آقاي خميني بوده‌اند و حضرت استاد نکونام کم‌سن‌ترین شاگرد ایشان به شمار می‌رفتند و
(۲۵)
فلسفه، اخلاق و فقه را از ایشان فرا گرفته‌اند. آقا سید احمد خوانساری، خارج فقه می‌گفت و نوع زندگی و منش عملی ایشان درس اخلاق مجسمی بود. مرحوم آقای شعرانی حکیم، فیلسوف، منجم و ریاضی‌دانی توانا و ارسطویی غریب در این کشور و عقل کل بودند که برای معظم‌له «اسفار» را با رویکردی عقلی می‌گفتند. مرحوم آقای الهی که ملکوت، صفا و عشق بسیاری داشتند، «منظومه» را تدریس می‌کرد. حضرت استاد نکونام تنها با از دنیا رفتن اساتید خود از آنان جدا می‌شد و تا زنده بودند، هیچ یک را رها نمی‌کردند؛ هرچند، گاه می‌شد که به درس‌های آنان احساس نیاز نمی‌کردند.
در تهران، «مکاسب» را از مرحوم حاج شیخ محمدتقی بروجردی آموختند؛ نابغه و فیلسوفی که چون ارسطو بود و معظم‌له با ایشان مثل فرزند و پدر شده بودند. وی متخلق به کمال و فضل بوده و چنان توانمند بودند که به کتاب، دفتر و قلم نیاز نداشتند. مرحوم آقای بروجردی، کسی بود که اگر فردی نزد ایشان درس می‌خواند، به واقع می‌رسید. ایشان نه‌تنها در فقه، بلکه در حکمت و فلسفه نیز بسیار توانمند بودند.
افزون بر این، محضر مرحوم آقا شیخ محمدباقر کمره‌ای را نیز درک کردند. میرزا محمدباقر کمره‌ای، مردی به تمام معنا جامع بود
(۲۶)
و باید او را در اندازهٔ امثال شیخ بهایی دانست؛ بلکه به مراتب از چنین عالمانی نیز قوی‌تر بود.
عارف دیگری که توفیق شناخت او را داشتند، کسی بود که در خیابان جمشید تهران منزل داشت. این خیابان، در زمان طاغوت از مراکز عمدهٔ فساد بود. وی در این محل منزل گرفته بود تا از آزار و اذیت عالمان ظاهرگرا ـ که از آنان دلی پر درد داشت ـ در امان باشد. ایشان عالمی بسیار بزرگوار و عارفی چکیده بودند که وقتی دهان باز می‌کردند، دُرّ بیرون می‌ریخت؛ ولی چنین عالمی از ترسِ خشونت و توحش ظاهرگرایان، به چنین مکان غریبی و در میان چنان افرادی گرفتار شده بود. وی نسبت به مردم محیط خود نظر استرحامی داشت و روان‌شناسی آنان را به‌خوبی می‌دانست و می‌توانست ایشان را درمان کند و در واقع نجات‌دهنده و هدایت‌گر کسانی بود که در پی منجی بودند. وی به مسایل روانی و اجتماعی احاطهٔ تمامی داشت.
در تهران، محضر عالم عارف و بسیار وارسته و بزرگوار، مرحوم آقای میرشریفی را نیز درک کردند. وی از اوتاد زمان بود و چنان در معنویت و قداست قدرت داشت که حتی یهودیان و نصارا نیز ایشان را مأمن خود می‌دانستند و هرگاه پزشکان، آنان را جواب می‌کردند، شفای خود را از این مرد می‌خواستند. وی عالمی بود
(۲۷)
بدون ادعا، آرام و نرم، اما پرماجرا که هزینهٔ خانوارهای فقیر بسیاری را تأمین می‌کرد.
هم‌چنین در همدان محضر مرحوم آخوند ملا علی همدانی ـ مشهور به ملا علی معصومی ـ را نیز درک نمودند و با ایشان انسی مغتنم داشتند.
اما در قم، از همان ابتدای ورود، در فیضیه درس می‌گفتند و برای همه انگشت‌نما و غیر عادی بودند. در قم همه جا می‌رفتند و هر جا که نشان کسی را می‌دادند یا ادّعایی داشت، می‌دیدند حتی درویش‌ها، جادوگرها، رمال‌ها و کسانی که ذکر می‌دادند را تست می‌کردند تا ببیند چه دارند. در این میان، تنها نسبت به چند نفر احساس وابستگی پیدا کردند و در درس‌های مرحوم آقا مرتضی حایری به مدت بیش از شانزده سال، مرحوم آمیرزا هاشم آملی، علّامه طباطبایی، حضرت آیت‌اللّه اراکی به مدت نه سال و آیت‌اللّه گلپایگانی حضور یافتند و انیس و همراه ایشان بودند و از نَفَس‌های آنان بهره می‌بردند و به آنان انس، مهر و محبت داشتند. با عارف بزرگ، مرحوم مصطفوی (پدر) نیز در ارتباط بودند. وی در آن زمان‌ها منظومه درس می‌داد و غریب از دنیا رفت.
در میان اساتید قم، بیش‌ترین تأثیر را از مرحوم آقا مرتضی حایری پذیرفتند؛ چرا که ایشان متخلق، با غیرت، اهل عمل،
(۲۸)
مردمی، باصفا و به تمام معنا عالم بود. آیت اللّه نکونام مدت شانزده سال ملازم ایشان بود و کسی را زیر آسمان قم در حد ایشان دارای کمال، پاکی و شایستگی ندیدند.
ایشان به اعتبار مرحوم آقای الهی و آقای شعرانی خدمت علامه طباطبایی نیز بودند؛ چرا که ایشان با آن دو بزرگوار به‌خصوص آقای الهی انس و الفت فراوان داشت و آقای الهی سفارش ایشان را داشت. استاد علامه نکونام به علامه طباطبایی انس بسیار داشت و گاه با هم به وادی السلام یا بیرون از قم می‌رفتند.
(۲۹)
فصل چهارم: تدریس در حوزهٔ علمی قم و تربیت شاگرد
استاد فرزانه محمدرضا نکونام (مد ظله العالی) بیش از چهل سال است که در حوزهٔ مقدس قم درس می‌گویند. ایشان هنگام ورود به قم، اولین کاری که انجام دادند، این بود که چندین درس می‌گفتند. پرباری این درس‌ها، سبب شده بود طلاب فیضیه به ایشان توجه کنند و انگشت اشاره به سوی ایشان بگیرند و بگویند: «این جوان است که از تهران آمده و درس می‌گوید.» در آن زمان، شمار طلاب معممی که به درس معظم‌له می‌آمدند، فراوان بود. بعد از آن بود که ایشان نزد مرحوم آیت‌اللّه گلپایگانی ـ که فردی متخلق، متقی و فقیه بود و معظم‌له به ایشان ارادت بسیاری داشت ـ در شب نیمهٔ شعبان، به لباس مقدس روحانیت ملبس شدند.
ایشان برخی از روزها تا چهارده درس را تدریس می‌نمودند که
(۳۰)
نخستین درس خود را پیش از اذان صبح شروع می‌کردند. مطول، مقامات حریری و معلقات سبعه را ـ که در محضر مرحوم ادیب نیشابوری خوانده بودند ـ در قم تدریس کردند. ایشان جز در درس‌های عمومی، هر کسی را به شاگردی نمی‌پذیرفتند و هر که را قبول می‌کردند، به تمام معنا بوده است. البته هر شاگردی استعدادی دارد و یکی را در فقه، یکی را در اصول و دیگری را در فلسفه، عرفان یا امور معنوی می‌پذیرفته‌اند و البته کم‌تر شده است کسی در همهٔ این دانش‌ها با معظم‌له همراه شود. تمامی دروس حوزوی، از مقدمات تا خارج فقه و اصول را در این مدت تدریس نموده‌اند. هم‌اکنون در هفت روز هفته ـ حتی جمعه‌ها ـ سه درس دارند: یکی تفسیر که از ساعت نُه تا ده در مدرس آقاي خميني برگزار می‌شود؛ خارج فقه که در مدرس زیر ساعت و سومی نیز خارج فلسفه که در مدرس ساحلی مدرسهٔ فیضیه برگزار می‌شود.
تدریس دانش استخاره با قرآن کریم با تبیین اصول و قواعد آن و تطبیق این قواعد بر تمامی آیات قرآن کریم به پایان رسیده است.
کتابی را که چندین بار درس داده‌اند «شرح منظومه» است. یک دوره کامل نیز «اسفار» و دو دوره «فصوص الحکم» جناب محی‌الدین را گفته‌اند که دوره‌ای از آن، هشت سال و دورهٔ دیگر، دوازده سال طول کشیده است. دورهٔ خارج اصول ایشان نیز به مدت هشت
(۳۱)
سال به انجام رسیده است. فلسفهٔ اخلاق و شناخت فرشته و جن، دانش ذکر، دانش سلوک معنوی، دانش اشتقاق و بسیاری از مباحث دیگر را نیز تدریس نموده‌اند. هم‌چنین تدریس «مصباح الانس» که درسی بسیار سنگین و عرفان در سطح عالی است و نیز تدریس عرفان عملی و «شرح منازل السائرین» را به پایان رسانده‌اند تا با نقد و بازاندیشی آن‌ها، فرهنگ شیعه را در دانش عرفان نظری و عملی کامل کنند.
سه درس نیز در روزهای پنج شنبه و جمعه دارند: ساعت نه تا ده، بحث «اسماء الحسنی» است که چندین سال است که گفته می‌شود. در این درس از ادبیات، ماده‌شناسی، شناخت محتوای اسما و برخی از آثار و امور معنوی آن بحث می‌شود.
ساعت ده تا یازده، «طب و روان‌شناسی»، و ساعت یازده تا دوازده نیز «عرفان محبوبان» را تدریس می‌فرمایند.
(۳۲)
فصل پنجم: فعالیت‌های تبلیغی، مبارزات و خاطرات انقلاب
حضرت استاد فرزانه محمدرضا نکونام (مد ظله العالی) از سال چهل و یک با آقای پسندیده و نیز به‌ویژه با دیگر برادر آقاي خميني ، آقای هندی که در تهران بودند، ارتباط داشتند و فعالیت‌های خویش را از طریق آن دو بزرگوار هماهنگ می‌نمودند. فراهم کردن برخی از امکانات خاص و ویژه با ایشان بوده است.
ایشان در آن زمان در راستای مبارزات انقلابی سفرهای تبلیغی فراوانی به شهرها و مناطق گوناگون داشته‌اند. از آن‌جا که ایشان روان‌شناسی و جامعه‌شناسی شهرهای ایران را خوب می‌دانستند،
(۳۴)
مردم هر منطقه ـ به‌ویژه در تجمعات مردمی بر علیه نظام ستم‌شاهی ـ از ایشان استقبال فراوانی داشته‌اند.
از همان زمان دربارهٔ مسایل انقلاب و الزامات و نیز چالش‌های پیش روی آن، نظریه‌پردازی می‌نمودند. ایشان بسیاری از دکترین‌هایی را که دربارهٔ مسایل کلان کشور مطرح و عملی می‌شود و مستند به شناخت دقیق نیست، قبول ندارند؛ چرا که شناخت طرّاحان آن نسبت به انقلاب را ضعیف می‌دانند. بسیاری از صاحبان چنین دکترین‌هایی، در متن انقلاب نبوده‌اند و چکیدهٔ انقلاب نیستند؛ بلکه چسبیده به آن هستند. برخی از این طرح‌ها در کتاب «نظرگاه‌های سیاسی»، «انقلاب فرهنگی»، «انقلاب اسلامی؛ چالش‌ها و طرح‌ها»، «روش حضرات معصومین علیهم‌السلام و حرکت‌های انقلابی»، «چرایی و چگونگی انقلاب اسلامی»، «برگی از آسیب‌شناسی انقلاب اسلامی»، «انقلاب اسلامی و جمهوری مسلمانان»، «آزادی در بند»، «زنجیرهٔ برابری و سلسلهٔ ستم‌گری»، «گذرها و گریزهای جامعه»، «راهبردهای کلان نظام اسلامی»، «تدبیرهای سیاسی» و «اقتصاد سالم، اقتصاد بیمار» آورده‌اند و به مدت دو سال نیز «ولایت فقیه؛ مرزها و کاربردها» را در درس خارج فقه بیان کرده‌اند. اما از همه مهم‌تر کتاب «حقوق نوبنیاد» می‌باشد که ساختار نظام جمهوری اسلامی و نحوهٔ کاربردی
(۳۵)
نمودن نظریهٔ «ولایت فقیه» را به بحث می‌گذارد و تفسیری جدید و نو از «آزادی» ارایه می‌دهد. این کتاب، نظریه‌های رقیب را مورد ارزیابی و نقد قرار می‌دهد.
ایشان با مأموران ساواک، درگیری و گریزهای فراوان داشتند و مورد تعقیب و بازداشت قرار گرفتند؛ اما ساواک هیچ گاه نمی‌توانست مدرک و سندی علیه ایشان بیابد؛ چرا که درس‌های فراوان ایشان پوششی برای مبارزات و فعالیت‌های انقلابی و تبلیغی علیه رژیم ستم‌شاهی بود؛ چرا که ساواک همواره ایشان را مشغول تدریس می‌دید؛ از این رو، راه برای انکار کلی و دورسازی خود از ماجرا، در پوشش درس و بحث فراوان، قابل باور بود.
(۳۶)
فصل ششم: تألیفات و دانش‌نوشته‌های علمی
حضرت استاد محمدرضا نکونام (مد ظله العالی) نگارش را از نوجوانی شروع نموده‌اند. کتاب «اخباری و اصولی چه می‌گویند؟» در رد بر «اخباری‌گری» و داوری میان مکتب فکری آنان و اصولیان، نخستین نوشتهٔ ایشان است. از شش سالگی شعر می‌گفته‌اند و دیوان ایشان تاکنون دوازده جلد می‌باشد. تخلص ایشان در شعر «نکو» است.
تاکنون ۱۵۴ عنوان کتاب از ایشان در ۱۹۰ جلد منتشر شده است. این کتاب‌ها در حوزه‌های مختلف دین‌پژوهی، اعم از فقه، اصول، تفسیر و قرآن‌شناخت، معرفت دینی و باورهای اعتقادی، به‌ویژه در باب ولایت و نورانیت حضرات معصومین علیهم‌السلام ، عرفان، فلسفه، حقوق، جامعه‌شناسی، اقتصاد، تاریخ و سیره، سیاست،
(۳۸)
روان‌شناسی، علوم تربیتی، علوم معنوی و مغیبات، استخاره، تعبیر خواب، شعر، موسیقی، زنان، حوزه‌های علمی و تبلیغ دینی است.
برخی از برجسته‌ترین این آثار عبارت است از:
رسالهٔ «توضیح المسایل» در دو جلد، «تحریر التحریر» در سه جلد و «حقیقة‌الشریعة فی فقه العروة» در دو جلد، «بلندای فقه شیعه» در نه جلد و «مناسک حج» که تمامی نگارشی نو، چیدمانی تازه و بازخوانی نوینی از فقه و احکام اسلامی را به دو زبان فارسی و عربی ارایه می‌دهد.
کتاب «احکام پزشکی»، گسترده‌ترین کتاب فتوایی در موضوعات و مسایل نوپدید پزشکی است که راه را برای تحقیق‌های علمی و نیز درمان‌های ویژه برای پزشکان می‌گشاید.
این کتاب‌ها به گونه‌ای روان، گویا و شیو نگاشته شده است تا از هرگونه پیچیدگی به دور باشد. این رساله‌ها برخلاف نظریهٔ رایج در لسان فقها و با تأکید بر این اندیشهٔ فقهی که تشخیص موضوع خارجی حکم بر عهدهٔ فقیه است، نگارش یافته است؛ چرا که فقاهت و درک عمیق از دین، جز از طریق تماس با رخدادهای زمان و شناخت موضوع خارجی و دریافت پاسخ دین در هر مورد جزیی، به دست نمی‌آید و دور ماندن از فهم موضوعات، اسلام‌شناسی عزلت‌گزین را در پی می‌آورد.
(۳۹)
این رساله‌ها، حکم صریح فتواست و عباراتی مانند: «بنا بر احوط»، «بنا بر احتیاط»، «محل تأمل است» یا «محل اشکال است» در آن استفاده نشده است. در برخی از مسایل نیز نوآوری به معنای دقت در کشف حکم دیده می‌شود. تنها نگاهی به این رساله‌ها، تفاوت آشکار و قوت و برتری آن را نسبت به رساله‌های موجود می‌نماید.
«فقه غنا و موسیقی» در هفت جلد، تفصیلی‌ترین کتاب فقهی در زمینهٔ غنا و موسیقی است که تمامی آیات و روایت مربوط و نیز آرای فقیهان بزرگ عصر غیبت را به بازخوانی، نقد و تحقیق فقهی می‌گذارد. این کتاب در زمینهٔ «صوت‌شناسی» گزاره‌هایی بدیع دارد.
«قمار» به بررسی تفصیلی شناخت موضوع قمار، گروگذاری، شرط‌بندی، بخت‌آزمایی، مسابقات و سرگرمی‌های مربوط می‌پردازد.
«زن؛ مظلوم همیشهٔ تاریخ» در چهار جلد. این کتاب تلاش دارد الگویی موفق و مؤثر را از زن مسلمان و زندگی شایستهٔ وی بر اساس فرهنگ شیعی پایه‌ریزی نماید تا تدین و تمدن را با هم داشته باشد و راز و رمزهای این الههٔ عشق را بنماید و تازیانه‌های ظلمی را که تجدد و مدرنیته بر وی روا داشته و ستم‌هایی را که منش‌های
(۴۰)
حاکم بر جامعهٔ استبدادی بر پیکر این لطیفهٔ مینویی وارد آورده است، ارزیابی فقهی و نقد عقلانی نماید.
«دانش استخاره» در پنج جلد، برای نخستین بار در جهان اسلام به آموزش روشمند و علمی اصول، قواعد، رموز و اصطلاحات استخاره با قرآن کریم می‌پردازد و از این دانش مدرن و موهوبی خداوند، خرافه‌زدایی می‌نماید.
«اصول و قواعد تعبیر خواب» با محور قرار دادن آیات قرآن کریم، قواعد تعبیر خواب را از آن استنباط می‌نماید و نیز شرح تفصیلی و تعبیر تطبیقی بیش از پنج هزار کلیدواژه را در بر دارد.
«مقامات عارفان» شرح انتقادی دو نمط عرفانی «الاشارات و التنبیهات»، نمط‌های نهم و دهم است.
«التمهید فی شرح قواعد التوحید» نسخهٔ تصحیح شدهٔ کتاب «تمهید القواعد» به همراه تعلیقات است.
«حضور دلبران» زندگی، زمانه و خاطرات استاد فرزانه محمدرضا نکونام (مد ظله العالی) را به بیان ایشان در بر دارد که برای سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی و سازمان مرکر اسناد انقلاب اسلامی گفته شده است.
«سیمای طلبگی» غنی‌ترین کتاب در آموزش بایسته‌ها و الزامات تحصیلی و تربیتی طلاب حوزه‌های علمی است و شیوهٔ آن را
(۴۱)
بیان می‌دارد.
دو کتاب «آیه آیه روشنی» و «چشمه چشمه زندگی» نیز دوره‌ای کامل در معارف و اعتقادات و تبیین دانش زندگی با نوآوری‌های علمی فراوان است.
کتاب «جامعه‌شناسی عالمان دینی» برای نخستین بار، نظریهٔ تفکیک میان علم دینی و فن دینی در حوزه اجتهاد و استنباط مسایل شرعی را خاطرنشان می‌شود و تفاوت‌های «ملکهٔ قدسی» و «ولایت» را برمی رسد. این کتاب، روان‌کاوی جمعی و جامعه‌شناسی جامعهٔ روحانیت را با رویکردی فلسفی ارایه می‌دهد.
«سیر سرخ» در پانزده جلد، شرح تفصیلی «منازل‌السائرین» است که تفاوت‌های عرفان محبوبی و محبی را در تمامی یکصد منزل آن توضیح می‌دهد.
«تفسیر هدی» که اگر توفیق اتمامی یابد، به بیش از یکصد جلد خواهد رسید، نوآورترین تفسیر در سده‌های گذشته است که تفسیر قرآن کریم را با روش انحصاری خود توضیح می‌دهد.
«حقوق نوبنیاد» در دو جلد، بحث‌های فلسفهٔ حقوق و حقوق اساسی را پی می‌گیرد و به نقد دیدگاه‌های رایج حقوق‌دانان غربی و ایرانی می‌پردازد.
(۴۲)
بیش از ده‌هزار ساعت نوار درسی معظم‌له ـ که مهم‌ترین کتاب‌های سطح عالی حوزه و فلسفه و عرفان را در بر دارد ـ در حال برنامه‌نویسی و آماده‌سازی برای ارایه در قالب نرم‌افزار است.
نگارش و تدریس، در حال حاضر عمده‌ترین کار معظم‌له است و بیش‌ترین وقت را از ایشان می‌گیرد. بخش اعظمی از این تألیفات هنوز در مرحلهٔ آماده‌سازی برای چاپ یا تکمیل است و منتشر نشده است. هیچ‌یک از این کتاب‌ها به مسایل تکراری و غیر ضروری دین و جامعه نمی‌پردازد؛ بلکه اساسی‌ترین و تأثیرگذارترین مسایل حیات معنوی و اخروی و نیز نظام عقیدتی یا علمی انسان‌ها را در تمام حوزه‌های علوم انسانی و هم‌چنین اموری که بیش‌ترین نقش را در جامعه دارد، برمی‌رسد.
نوشته‌های عرفانی ایشان، سعی دارد تا عرفانی شیعی و هماهنگ با آموزه‌های اهل بیت عصمت و طهارت علیهم‌السلام را ترسیم نماید و نظامی بسامان از عرفان اسلامی را پایه گذارد و کاستی‌های عرفان موجود را ـ که تا دورترین خانه‌ها راه یافته و آثار و نشانه‌های خود را در قلب و جان مردم نهادینه نموده است ـ برطرف نماید.
نقد «دیوان حافظ» در کتابی با عنوان «نقد صافی» به زبان شعر و در استقبال از غزل‌های وی آمده است که به نوعی به نقد و پیرایش این دیوان فراگیر در قالب غزل می‌پردازد. سرگردانی، انزوا، زهد
(۴۳)
منفی و بی‌میلی به مظاهر مادی عالم و آدم، که در این دیوان بر آن تاکید می‌شود، مسیر مشخص و روش زنده و پویا را از علاقه‌مندان به آن سلب می‌نماید. «دیوان نقد صافی» بر آن بوده تا با نقد داده‌های غزلیات دیوان حافظ، عرفان فعال و مسؤولیت‌پذیر و پیشرو را با زبان غزل به تصویر کشد.
باید دانست یکی از علل دین‌گریزی توده‌های آگاه، وجود پیرایه‌ها در دین است و پیرایه‌هاست که مردم آگاه و آزاد اندیش را از دین می‌راند و آنان را نسبت به انجام تکالیف دینی بی‌رغبت می‌سازد و «پیرایه‌زدایی» هدف نخست کتاب‌های معظم‌له بوده است.
البته این کتاب‌ها در صورتی می‌تواند به جامعهٔ علمی عرضه شود که فضای آزاداندیشی علمی، پاس داشته شود و برخی از عالمان دینی بتوانند صداهای جدیدی را بشنوند که پشتوانه‌ای از افکار ژرف عقلی و موشکافی‌های شگرف فقهی و علمی را با خود دارد؛ چرا که کتاب‌های یاد شده، تقیه یا محافظه‌کاری را کنار گذاشته و صریح و شفاف با مردم سخن می‌گوید. این آثار، دارای نوآوری است؛ اما نوآوری‌های آن، علمی و دارای پشتوانهٔ دلیل و حجت است و نظام منطقی استنباط و کشف حکم در آن مراعات شده است و این امر، با سخن گفتن بدون مبنا و بنا و شکستن حدود
(۴۴)
و نداشتن نظام علمی تفاوت دارد.
نوآوری، تولید علم و از سر تحقیق سخن گفتن، نیازمند شجاعت است و معظم‌له تقیه در دانش‌های بشری و زمینی را در حال حاضر روا نمی‌بینند؛ چرا که دنیا به سرعت در حال رشد علمی است و روزی می‌رسد که به احکام فاقد دلیل و حجت، از نظرگاه علم اشکال می‌کند و آن را به باد نقد و انتقاد می‌گیرد؛ کاری که ممکن است با دست‌هایی بیرون از حوزه صورت بگیرد. جا دارد که امروز نهضت علمی و نقادانه با گام‌های بلند نیروهای حوزوی آغاز شود و مشکلات حوزه به امداد نیروهای خودی ـ که قصدی جز خدمت به دین ندارند ـ ترمیم گردد تا فردا کار به اغیار سپرده نشود. البته مستند سخن گفتن و پرهیز از تقلید کورکورانه از گذشتگان، سخنی است و لزوم پاسداشت حرمت آنان، سخنی دیگر است و این دو با هم منافاتی ندارد.
باید توجه داشت ماندگاری انقلاب اسلامی نیز مرهون مجاهدت‌های علمی و فرهنگ‌سازی حوزه‌های علمی است. انقلاب اسلامی در صورتی که فرهنگ خود را از طریق حوزه‌ها بارور نسازد و از عالمان ربانی و مجتهدان واقعی دین بهره نبرد، ضمانت بقای خود را از دست می‌دهد. اگر حوزه‌های علمی، منبع تغذیهٔ فرهنگ دینی در کشور نباشند و تنها ورودی‌های ویژهٔ
(۴۵)
جامعهٔ آزاد باشد که برای نظام اسلامی فرهنگ‌سازی نماید، به مرور زمان و رفته رفته نقش دین در نظام اسلامی کم‌فروغ می‌گردد و جامعه از دین فاصله می‌گیرد. این نظام، چون نظامی اسلامی است، حفظ آن واجب است و این آثار، تلاش دارد این کشور و این نظام مسلمانی، به رشد و تعالی خود ادامه دهد و بر این نکته خاطرنشانی می‌نماید که بسیاری از زیان‌هایی که بر انقلاب و حوزه‌ها تحمیل می‌شود، برآمده از چیرگی تفکرات واپس‌گرایانه و طالبانیسمی است.
در دنیای علمی امروز، کسی تمدن دارد که قدرت بحث و سخن داشته باشد، نه آن‌که چماق انسان‌های اولیه را به دست گیرد و با شعارهایی که برای جامعهٔ جهانی قابل فهم نیست، بالا و پایین کند و شاخ و شانه بکشد. دست روحانیان باید همیشه برای همهٔ مردم جهان باز باشد و کسانی که مشکل دارند و می‌خواهند به معرفت ناب دست یابند و برای نیازهای روحی خود پاسخی در خور بیابند، باید چنان از آنان آسودگی خاطر داشته باشند که حتی اگر نظام اسلامی نیز آنان را تحت تعقیب قرار داد، به دامان عالمان دینی پناهنده شوند و در زیر لوای مهر و عطوفت آنان آرام گیرند. عمامه باید نماد مهر و محبت باشد و قبا باید آیین عشق و خردورزی گردد و عالم باید صفای سادگی و پاکی معنویت و عطر
(۴۶)
روح‌افزای ملکوت را میهمان قلب‌ها و دیده‌ها نماید و باور راستین مردم این باشد که عمامه تاجی است که بر سر فرشته‌صفتان قرار می‌گیرد؛ آنان که جانی دارند به پاکی آب و آیینه و به طراوت فضایی بارانی بر آبشاری که درختان انبوهی را در کنار خود دارد؛ همانان که از بلندای وجودشان، دانش‌های راستین جوشش دارد و منبع آن، صحیفهٔ فاطمی است و نسیم خنکای معرفت علوی از وجود آنان برمی‌خیزد؛ معرفتی که شهد ولایت را به کام سوختگانِ کویر غیبت می‌ریزد و بر یتیمان آل محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله مهر پدری دارد و از آنان دستگیری می‌کند؛ چونان فرزندی معنوی که در آغوشی گرم، دست نوازش بر سرِ پر درد خود می‌بیند.
به هر روی، این آثار محققانه بر آن است تا اسلام ناب و خردمندانه را به دنیا ارایه نماید؛ اسلامی مستند به دلایل معقول و بی‌پیرایه که هر عقل سلیمی در هر جای دنیا از آن استقبال کند؛ نه این‌که حالت فرار و نفرت به او دست دهد؛ اسلامی کاربردی در جامعهٔ امروز که نیازهای بشری را درک و برآورده نماید؛ اسلامی علمی با محتوایی متقن و غنی که به هر نقدی پاسخ‌گو باشد و اجرایی شدن اسلام در زمان غیبتِ عصمت را ضمانت نماید.
این آثار، مهم‌ترین شبهات روز جامعهٔ علمی و به ویژه محافل دانشگاهی و دانشجویی را به بحث می‌گذارد و از طرفی، به تحقیق
(۴۷)
و پژوهش در زمینهٔ شناخت آسیب‌های انقلاب اسلامی و حوزه‌های علمی و به ارایهٔ نظریه در زمینهٔ راهِ گذر از بحران‌ها و چالش‌های پیش روی آن پرداخته است؛ چالش‌هایی که هم‌اینک ذهن پژوهشگران و کارشناسان مسایل سیاسی و علاقمندان به انقلاب اسلامی و حوزه‌های علمی را به خود معطوف داشته است.
امر دیگری که بایستهٔ خاطرنشانی است این است که دین‌داری در عصر حاضر با چالش میدان‌دارْ نبودن نظریه پردازان حکیم و توانمند، روبه‌روست. فقدان حکمت نظری و ضعف اندیشاری، سبب می‌شود چیستی و چگونگی دین دریافت نشود؛ بلکه دلزدگی و یأس از دین یا دینمداران احساس گردد. دین و ایمان در عصر حاضر نیازمند عقلانیت است و عقلانیت دینی، نیازمند شکوفایی و بازپروری توسط کارشناسانی توانمند و آگاه به مقتضیات زمان و مکان است. متولیان دینی باید با پرهیز از هر گونه التقاط و اختلاط حلال و حرام، معارف ناب دینی و حقایق آن را متناسب با عصر حاضر و آینده، به گفته‌خوانان آگاه خویش بیاموزند و گزاره‌های معرفتی آن را در برابر دنیای استکبار و کفر، به مردم بشناساند. در این صورت، متولیان امور دینی جامعه نمی‌توانند فقط به نوشتن رساله‌ای خشک و نشستن در سجاده بسنده کنند. آنان باید مهندسی فرهنگ دینی را ترسیم نمایند و این
(۴۸)
امر، تنها با مدیریت ایدئولوگ‌های توانمند، قابل پی‌گیری است؛ گرچه امری مشکل می‌باشد.
آثار معظم‌له، در این مسیرِ بایسته، طراحی و سامانمندی شده است و می‌تواند فرهنگ برتر صد سالهٔ پس از این را به نام فرهنگ برتر و مترقی شیعی و ولایت و محبت حضرت امیرمؤمنان علیه‌السلام رقم زند و از سرمایهٔ عظیم انقلاب اسلامی و حرمت خون شهیدان پاسداری و نگاهبانی نماید.
نمایهٔ موضوعی این آثار در ادامه می‌آید:
خداشناسی
۱ ـ خدایی که می‌پرستم
از روزگاران قدیم و همزاد با آدمی و از هنگامی که انسان خود را دیده و به خود آمده، نخستین چیزی که بیش از هر چیز دیگر او را به خود مشغول داشته است، اندیشهٔ پروردگار، معبود، خدایان و حق‌تعالی بوده است. هر کس به نوعی و به صدایی با خدای خود مناجات داشته و فارغ از اندیشه‌های دیگر و خدایان دیگران، به سر می‌برده است؛ بدون آن‌که نسبت به نفی و اثبات خدایان دیگران یا خدای خود، زحمت تحقیق و رنج بررسی چندانی را هموار نموده باشد.
(۴۹)
این کتاب می‌گوید: ذهن آدمی با تمامی وسعت و گستردگی، جای نزول حضرت حق‌تعالی نیست. حق‌تعالی جز در ظرف وجودی خود، جایی برای نزول ندارد؛ تنها دل، جوار حق‌تعالی را به دست می‌آورد، قرب حق را می‌یابد و در حریم حضرت حق منزل می‌گزیند.
کوشش در اثبات و تصور حضرت حق، چندان کارگشای جان آدمی نیست؛ هرچند تحقیق و بررسی به حساب می‌آید، اما باید برای جان خویش «انس» حق را پی‌گیری شد و با «دل» در کمین زیارت آن جناب نشست و درصدد «قرب» آن حضرت بود و بدون قال و مقال و بدون سر و صدا و دور از ریا و فریاد، دل را در طریق وصول حق قرار داد و در پی حضور او بود و بی زبان و دور از هر تصور و اثبات، خود را در حریم حضرت حق و در محضر آن جناب قرار داد. این‌گونه است که این کتاب، مطالب خود را در قالب «دل‌نوشته» عرضه می‌دارد تا مسیر فهم خداوند را از طریق دل، راه‌گشا باشد.
۲ ـ سیر اندیشه
پاسخ به شبهه‌های اعتقادی که در دوره‌های مختلف زندگی برای انسان پیش می‌آید، نقد افکار سوفسطائیان، پوزیتویست‌های منطقی و دموکراسی موجود و تبیین و توصیف توحید عرفانی و
(۵۰)
مراتب آن.
۳ ـ خدا انکاری و اصول الحاد
بررسی اصول انکار مبدء فاعلی و مؤلفه‌های انکار علت غایی، بیان «وجودی بودن» شرور و آفات و ارایهٔ نظریه‌ای نو در اختیار و آزادی آدمی.
۴ ـ بداهت معرفت خداوند
بررسی چگونگی وجود خدای بزرگ و ریشه‌یابی مشکل انکارگرایان در تصور خود از خداوند متعال.
۵ ـ خداپرستی و فطرت
پژوهه‌ای در بررسی بداهت وجود خداوند و موقعیت براهین اثبات خدا؛ به‌ویژه برهان فطرت.
اهل بیت علیهم‌السلام
۶ ـ بشارت اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله
یکتا حقیقت عالم هستی، حق‌تعالی است که تمام هستی و حقیقت هستی است، و غریب‌ترین شخصیت عالم، حضرت نبی اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله است که نه در زمین یار و غم‌خواری داشت و نه در آسمان توانی برای شناخت آن چهرهٔ عالین بود. حق‌تعالی نیز او را تنزیلی از تمامی صفات خویش داد و ایشان را در ناسوت به دور وا داشت. و چه مشکل است که انسان باری را به تنهایی بر دوش کشد
(۵۱)
ـ آن هم بار و غم تمام عالم و آدم را ـ و هیچ غم‌خوار نیز نداشته باشد. کتاب نام‌برده، تلاشی برای تبیین این معناست.
۷ ـ حضرت علی علیه‌السلام و ولایت مستصعب
آن‌چه بوده و آن‌چه هست علی علیه‌السلام است. آن‌چه می‌آید و آن‌چه می‌ماند، علی علیه‌السلام است. ما از دنیا تنها دل به همین معنا بسته‌ایم: تنها کسی که به دنیا نیامد و از دنیا هم نرفت، علی علیه‌السلام بود. علی علیه‌السلام در خانهٔ پروردگار خویش کعبه، نزول اجلال داشت و در آن تولد یافت و در محراب مسجد کوفه ـ که محراب خویش و خانهٔ پروردگار است ـ به شهادت رسید و به سوی پروردگار خود عروج نمود. امیرمؤمنان علیه‌السلام به دنیا نیامد که از دنیا برود. این وصف، تنها مخصوص آن حضرت است. امیرمؤمنان علیه‌السلام به تمام صفات، از جانب خدا آمد و بدون وصف دنیا به سوی خدا رفت.
۸ ـ کوثر؛ نقطهٔ هستی
سخن گفتن از نقطهٔ هستی ـ که مرتبهٔ ویژهٔ بزرگ بانوی عالم هستی، حضرت زهرا علیهاالسلام است ـ بسیار ظریف و پیچیده است. تبیین آن‌چه خداوند منان به اولیای الهی خود داده است، زبان ندارد و واژگان از بیان آن قاصر است و فهم نیز به کنه آن نمی‌رسد تا آن را به واژه کشد. این کتاب در ضمن هر کوثری بر آن است تا قلب‌ها را با بخشی از فضایل معنوی حضرت زهرا علیهاالسلام طراوت و خجستگی
(۵۲)
دهد.
۹ ـ امام حق؛ فاطمه علیهاالسلام ، امام عشق؛ حسین علیه‌السلام
بیان اسراری از ولایت حضرت زهرا علیهاالسلام که امام حق است و حضرت سیدالشهدا علیه‌السلام که امام عشق است. اسراری که از پیچیده‌ترین بحث‌هاست و تاکنون منطقی برای فهم آن نگاشته نشده و اصول و قواعد آن تبیین نگردیده است و تنها در تیررس محبوبان حقیقی حضرت حق می‌باشد.
۱۰ ـ کوثر؛ ناموس حضرت حق
تبیین جایگاه حضرت فاطمه علیهاالسلام در سلسلهٔ ظهورات هستی، کیفیت نورانیت آن حضرت و بررسی عوامل شهادت ایشان.
۱۱ ـ حسین علیه‌السلام ؛ پیامبر عشق
این کتاب، ده سرخ‌نوشت است که برخی از ابعاد قیام خونین حضرت سیدالشهدا علیه‌السلام را بیان می‌دارد. در این کتاب، تأکید می‌شود که در حادثهٔ نینوا این دست حق است که باید دیده شود و این چهرهٔ عشق و عاشق‌کشی حق است که نمایان می‌شود و این استقامت امام حسین علیه‌السلام در عشق‌ورزی است که تابلوی گویای سرخی عشق می‌گردد.
هم‌چنین برخی از اصول و آداب عزاداری و تعزیه را با تأملاتی فلسفی و روان‌شناسانه بیان می‌دارد.
(۵۳)
۱۲ ـ دولت منجی
در این کتاب از معنای انتظار و زندان گفته می‌شود. انتظار و زندان، دو هم‌سنگر هستند که گاه با یک‌دیگر همگام می‌شوند و گاه می‌شود که از هم جدا می‌گردند. ما شیعیان نیز در حصار غیبت هستیم و در زندان تاریک غیبت در بند می‌باشیم؛ زندانی که در دورهٔ آخرالزمان قرار دارد. در آخرالزمان، اسم اسلام گسترده و جهانی می‌شود؛ ولی مسمّا و حقیقت آن، از میان مردم رخت برمی‌بندد. کتاب حاضر، به تشریح وظایف شیعیان در این زمانهٔ سخت و هنگامهٔ عظیم می‌پردازد و ویژگی‌های دورهٔ آخرالزمان را برمی‌رسد.
۱۳ ـ خیمهٔ سبز ظهور
این روزها سخن از دیده شدن برخی از نشانه‌های ظهور، به‌ویژه سفیانی، بسیار به گوش می‌رسد. در برخی از کتاب‌ها نیز برای ظهور، وقت تعیین می‌نمایند. این کتاب، چنین ادعاهایی را خالی از حقیقت و واقعیت می‌داند و به تبیین برخی از شاخصه‌های عصر ظهور، بر اساس آیات قرآن کریم می‌پردازد.
۱۴ ـ پیشوایان راستین اسلام
تببین تاریخی و بررسی عقلانی عوامل پیدایش حادثهٔ سقیفه و قیام خونین کربلا و تحلیل تاریخ اسلام تا عصر غیبت.
(۵۴)
۱۵ ـ عصمت؛ موهبتی الهی
پژوهشی نو در چیستی عصمت و رابطهٔ آن با اختیار آدمی و ارزش کردار وی.
۱۶ ـ کاوشی نو در معجزه و کرامت
بررسی چیستی شرایط معجزه و وجوه شش‌گانهٔ آن، با ارایهٔ راهی نو در شناسایی امور قدرتی.
۱۷ ـ ضرورت معرفت به مقام نوری اهل‌بیت علیهم‌السلام
تأکید بر ضرورت شناخت حقیقت و مقام نوری اهل‌بیت علیهم‌السلام .
۱۸ ـ مراتب ولایت
چیستی ولایت و اثبات پذیری، مراتب و ساحت‌های آن و پاسخ به شبهات مسألهٔ «ولایت فقیه».
۱۹ ـ المسکة فی ما ورد عن أهل بیت النبوّة علیهم‌السلام (۲ جلد)
متن گزیدهٔ مهم‌ترین احادیث اعتقادی از مبدء تا معاد؛ به‌ویژه احادیث باب ولایت در چینشی نو و به زبان عربی در دو جلد.
قرآن‌پژوهی
۲۰ ـ تفسیر هدی (فاز نخست: ۱۵ جلد)
قرآن کریم تنها کتاب وحی، معلم هدایت و نسخهٔ سلامت و سعادت انسان‌هاست که به رفیقان و مونسان خود دانش‌هایی غیبی را موهبت می‌نماید و با مونس خود هم‌سخن می‌شود و او را در
(۵۵)
جزیی‌ترین مسایل راهنما می‌گردد. مداومت بر قرائت قرآن کریم در صورت آشنایی و چیرگی بر آیات الهی و فهم آن موجب اُنس و نزدیکی به این کتاب الهی می‌گردد و خواننده در این صورت است که به فهم معانی آیات توجه می‌یابد و به تفسیر آن رهنمون می‌شود. قرآن کریم کتابی علمی، آکادمیک، کاربردی و نسخهٔ زندگی هر کسی است اگر به صورت علمی، روشمند و کاربردی مورد استفاده قرار گیرد.
«تفسیر هدی» بر آن است تا شیوهٔ تفسیری انس با هر آیهٔ شریفه را برای نخستین بار آموزشی نماید. خوانندهٔ محترم در این تفسیر، مطالبی را پیش رو خواهد داشت که در هیچ کتاب تفسیری یا کتابی که مربوط به علوم قرآنی باشد نخواهد یافت. نکته‌های تازه‌ای از قرآن کریم که مرهون تلاش یا زحمت نگارنده نیست، بلکه از دانش‌های اعطایی و دهشی قرآن کریم است که به لطف حق و دولت قرآن کریم بهرهٔ نگارنده شده است و مصلحت آن بود که در این زمان که مراکز علمی و قرآنی، نسبت به این علوم ضعف و فقر شدیدی دارد، به دنیای علمی عرضه گردد. پیش‌بینی می‌شود این تفسیر به بیش از یکصد جلد برسد، اگر توفیق اتمام یابد.
۲۱ ـ آیه آیه روشنی
این کتاب به بررسی علمی بیش از سیصد آیه از مهم‌ترین آیات قرآن کریم می‌پردازد که دوره‌ای کامل در معارف می‌باشد. ویژگی این کتاب، برداشت‌های نو و علمی فراوان از مهم‌ترین آیات می‌باشد.
۲۲ ـ دانش استخاره با قرآن کریم (۵ جلد)
آموزش اصول، قواعد، رموز و اصطلاحات استخاره با قرآن کریم به صورت کامل و نظام‌مند و تطبیق آن بر همهٔ آیات، موضوع این کتاب می‌باشد. کتابی با این ویژگی، نخستین بار است که در جهان اسلام نگاشته می‌شود و در این باب، بی‌نظیر است.
۲۳ ـ درآمدی بر دانش استخاره با قرآن کریم
آموزش مبادی لازم در استخاره با قرآن کریم و بیان برخی از اصول، قوانین، قواعد، رموز و اصطلاحات دانش استخاره.
۲۴ ـ استخارهٔ مختصر آیه‌ها و سوره‌های قرآن کریم
آموزش استخارهٔ سوره‌های قرآن کریم که استخاره‌ای ناشناخته، حتی در میان خواص است و در دانش تفأل برای رمزگشایی و آینده‌نگری، کاربرد فراوانی دارد.
۲۵ ـ کتاب خدا
مسایلی پیرامون اهمیت و جایگاه قرآن کریم در زندگی بشر. هم‌اینک نه دانشگاه قرآنی ما و نه رشتهٔ تخصصی تفسیر، هیچ
(۵۷)
یک در جای بایستهٔ خود قرار ندارد و چنان‌چه کار محتوایی در این زمینه انجام نگیرد، کلاس‌های صوت، لحن، تجوید و قرائت و حفظ آن و نیز ایجاد رشته‌های تخصصی تفسیر و دیگر علوم مرتبط، برای جامعه کارگشا نخواهد بود؛ بلکه حرکت در فضای حاضر و وضع موجود و مرسوم، پرده‌ای بر حقایق آن می‌اندازد. قرآن کریم راه ورود به تکوین است و دانش آن را در خود دارد. بهترین منبع برای تحقیق در هر دانشی، قرآن کریم است. کتاب حاضر تلاشی است برای معرفی قرآن کریم و راه ورود و آشنایی به این کتابِ دانش‌های بی‌پایان است.
۲۶ ـ گفتمان قرآن‌شناخت
این کتاب از مکتب صدرا می‌گوید و راز ماندگاری و چیرگی این مکتب را در قرآنی بودنِ صدرالمتألهین می‌داند. هم‌چنین از این که فقیهان، مراجعهٔ صرف به روایات دارند، گله‌مند است؛ چرا که نقش قرآن کریم را در فقاهت کم‌رنگ می‌کند.
هم‌چنین کتاب حاضر به ریشه‌یابی معضل خرافات و باورهای آلوده به پیرایه می‌پردازد و در پایان، بر آن است تا تأثیر علم لدنی و خدادادی امام رضا علیه‌السلام در موضع‌گیری‌های سیاسی را نشان دهد.
۲۷ ـ شهرآیین سیاست
استنباط اصول اساسی سیاست و کشورداری از آیات قرآن
(۵۸)
کریم.
۲۸ ـ یادنامهٔ روحانیت
بایسته‌های طلبگی و نظام تحصیلی و تربیتی حوزه‌های علمی، بر اساس آیات قرآن کریم.
۲۹ ـ کتاب دوستی
بررسی راهِ دوستی و انس با قرآن کریم.
۳۰ ـ سرود محبان
تشریح و تبیین برخی از مهم‌ترین آیات ذکر در قرآن کریم و آثار و پی‌آمدهای آن.
۳۱ ـ درآمدی بر شناخت قرآن کریم
بیان چگونگی تشرف به حضور قرآن کریم و انس با آن و بررسی شیوهٔ فهم حقایق قرآن کریم.
۳۲ ـ روش‌های تفسیری از دیدگاه قرآن کریم
بررسی روش‌های تفسیری و تعیین روش تفسیری مورد نظر تنها کتاب درست آسمانی.
۳۳ ـ اسباب التنزیل
تحلیل عقلی روایاتی که در شأن نزول آیات آمده است.
۳۴ ـ قرآن کریم و زمینه‌های اقتصادی
فهرست آیات اقتصادی قرآن کریم همراه با ارایهٔ فرهنگ
(۵۹)
موضوعی آن.
۳۵ ـ لطافت باران
تبیین نظریهٔ تحریف غیر مضر در قرآن کریم.
فقه و احکام
۳۶ ـ حقیقة الشریعة فی فقه العروة (۲ جلد)
بازنگاری متن کتاب «العروة الوثقی» هماهنگ با فتاوای استاد فرزانه محمدرضا نکونام (مدّ ظلّه العالی) که رسالهٔ عملیه معظم‌له به زبان عربی و به صورت تفصیلی است.
۳۷ ـ تحریر التحریر (۳ جلد)
بازنگاری کتاب «تحریر الوسیلهٔ آقاي خمینی که اصل آن «وسیلهٔ مرحوم سید است و هماهنگ با فتاوای استاد فرزانه محمدرضا نکونام (مدّ ظلّه العالی) می‌باشد و رسالهٔ عملی ایشان در تمام ابواب فقه، و به زبان عربی است.
۳۸ ـ توضیح المسائل (۲ جلد)
رسالهٔ عملی با نگارش نو و چیدمانی بدیع.
۳۹ ـ گزیدهٔ توضیح المسائل
گزیده‌ای از رسالهٔ توضیح‌المسائل با نگارش نو و چیدمانی تازه.
۴۰ ـ بلندای فقه شیعه(۹ جلد)
پاسخ به پرسش‌های فقهی برگرفته از کتاب «مجمع المسائل» حضرت آیت اللّه العظمی گلپایگانی رحمه‌الله مطابق با فتاوای استاد فرزانه محمدرضا نکونام (مدّ ظلّه العالی) و بررسی تطبیقی دو دیدگاه فقهی شیعی.
۴۱ ـ احکام نوین
تبیین پاره‌ای از احکام مسایلی که با رشد فن‌آوری‌های نو و توسعهٔ ارتباطات پدید آمده است.
۴۲ ـ مناسک حج
احکام اعمال و مناسک حج به زبان فارسی.
۴۳ ـ مناسک الحج
احکام مناسک و اعمال حج به زبان عربی.
۴۴ ـ فقه غنا و موسیقی (۷ جلد)
پژوهشی نو در شناخت موضوع، ملاک و حکم غنا و موسیقی بر اساس آیات قرآن کریم و سنت حضرات معصومین علیهم‌السلام و نقد و بررسی فتاوای فقیهان، از ابتدای عصر غیبت تا کنون.
این کتاب، بر آن است که به تفصیل و به صورت موضوعی و تطبیقی و با تکیه بر شناختی که از انواع صدا و موسیقی و دستگاه‌های آواز دارد و هم‌چنین با ژرف‌پژوهی در منابع فقهی و آیات و روایات، حکم انواع صوت، صدا، موسیقی، غنا و ترجیع را
(۶۱)
به صورت گسترده و استدلالی تبیین نماید و دیدگاه فقیهان عصر غیبت از ابتدا تاکنون و همهٔ جوانب موسیقی را به بحث گذارد.
۴۵ ـ تاریخ تحلیلی موسیقی در اسلام
این کتاب از ضرورت شناخت تاریخ موسیقی برای دریافت چگونگی مواجههٔ اسلام با «موسیقی» می‌گوید. حاکمیت سیاسی اسلام، بعد از شهادت حضرت رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله به انحراف رفت و انحراف حاکمیت سبب شد بسیاری از امور، طهارت خود را از دست دهد و به عنوان بدافزارهای جبههٔ باطل مورد استفادهٔ پلید قرار گیرد. موسیقی در دست خلفای جور، امویان و عباسیان چنین سرنوشت تاریکی داشت. کتاب حاضر با خاطرنشانی دوره‌های رویارویی جبههٔ حق و باطل در عصر حضور معصومین علیهم‌السلام ، سیستم ظالمانه و خشن خلفای جور را که در واقع، حاکمیت زورِ شمشیر و جهلِ بدعت‌آمیز را در دام عناوین الهی و بدافزارهای جبههٔ باطل برای شکار مسلمانان با خود داشت و سنگینی این تاریکی شوم بر فضای «موسیقی» و پی‌آمدهای ناگوار آن، مانند محاق موسیقی فلسفی و درمانی را در دنیای اسلام توضیح می‌دهد. این کتاب، در فصلی مستقل، تاریخ فقه موسیقی را ارایه می‌دهد و دورهٔ حاضر را عصر مناسبِ سیاست‌گذاری برای میدان‌داری «موسیقی ولایی» می‌داند.
(۶۲)
۴۶ ـ منطق موسیقی
«منطق موسیقی» بلندای حکایت پر فراز و نشیبی است دربارهٔ صوت زیبا، موزون و موسیقایی، از ساحت قدسی حق تعالی که زیباترین صوت معنوی و نیز «وحی قرآن کریم» را دارد تا صوت زیبای خوانندگان ولایی که پدیدآور صفای حق در ناسوت با خلق اثرهای روح‌انگیز و نشاط‌آفرین می‌باشند.
کتاب حاضر بعد از صدها سال محاق موسیقی فلسفی، دوباره نگاه علمی به این پدیدهٔ طبیعی، حلاوت آسمانی و دانش نوای باطن را زنده ساخته و نگاه بلند اسلام به موسیقی را در ضمن فرازهای خود به‌ویژه صوت موسیقایی قرآن کریم، توضیح داده است. هم‌چنین برخی از گزاره‌ها و نسخه‌های «موسیقی درمانی» را با خود دارد. این کتاب، هم از موسیقی‌های مجاز گفته است و هم به تفصیل، موسیقی‌های حرام را تبیین نموده است و مهندسی و طراحی فضای سالم برای «غناخوانی بانوان» و شادمانی‌های همراه موسیقی مانند «رقص» را در دو فصل مستقل آورده و میان حقیقت صوت زن و مرد و رقص آنان تفاوتی ننهاده و از نقش کودتای سقیفه در ظلم بر دانش موسیقی و جامعهٔ زنان گفته است. «منطق موسیقی»، به صورت تخصصی، مغالطات غناشناسی فقهی را نیز توضیح داده است.
(۶۳)
۴۷ ـ قمار (گروگذاری، شرط‌بندی و بخت‌آزمایی)
جوان بودن و نوپایی جامعهٔ ایران که در شکل مدرن آن عمری ندارد و نیز نبود نظریه‌پردازانی جامع در حوزهٔ امور دینی که بر سرگرمی‌ها تخصص داشته باشند، از علل کمبود انواع سرگرمی‌ها و تنوع در جامعهٔ ایران است. این کتاب، بر آن است تا برای نخستین بار، به صورت مستقل به بررسی قمار و مسابقات بپردازد و چیستی قمار و انواع آن را در جامعهٔ کنونی که نظام اسلامی بر آن حاکمیت دارد، به صورت مصداقی روشن نماید. نوشتار یاد شده، به بررسی ملاک و معیار حرمت قمار نیز می‌پردازد. این کتاب، راهنمایی جامع برای جامعهٔ علمی و جوان ما در دست‌یابی به حکم شرعی قمار و انواع مسابقات، شرط‌بندی‌ها، گروگذاری‌ها و بخت‌آزمایی‌ها می‌باشد.
۴۸ ـ احکام موضوعات نوپدید
پاسخ به آخرین پرسش‌های مکلفان که با پیدایش فن آوری‌های نو و گسترش ارتباطات، پدید آمده است و در جامعه رایج می‌باشد.
۴۹ ـ تعامل نرم و دیجیتال
این کتاب، از دانش محجور اخلاق می‌گوید. هم‌اینک مهندسی این دانش و کشف رابطهٔ آن با دیگر علوم و نیز نسبت آن با دین نیازمند تحقیق‌های ژرف‌پژوهانه است. هم‌چنین کتاب نام‌برده،
(۶۴)
مجموعه استفتاءاتی با موضوع نشر مکتوب و دیجیتال کتاب و احکام آن را ارایه می‌دهد و برخی موضوعات اجتماعی را به بحث می‌گذارد.
۵۰ ـ سرگرمی‌های دنیوی و فقه‌پژوهی دینی
پژوهشی نو در تبیین احکام بازی‌ها و سرگرمی‌ها و بررسی موضوع، مناط و حکم باطل، لعب، لغو و لهو از دیدگاه قرآن کریم و روایات، با رعایت سیر منطقی و آراستگی در ارایهٔ مباحث و پرهیز از تشتت‌گرایی.
۵۱ ـ رقص، کف، سوت و بشکن
پژوهش گسترده در دلایل فقهی منع رقص، کف، سوت و تحلیل و نقد آن و ارایهٔ حکم بی‌پیرایهٔ شرع، با رعایت اصول و قواعد نظام روشمند استنباط.
۵۲ ـ غناخوانی زنان
این کتاب چگونگی حکم صدای زن از جهت جهر و اخفات و غناخوانی و نوحه‌گری او را برمی‌رسد و نظریهٔ لزوم خانه‌نشین نمودن وی و دور داشتن او از نگاه نامحرمان و در نتیجه از جامعه و موقعیت‌های اجتماعی را به نقد می‌گذارد.
۵۳ ـ زن و آزادمنشی دینی
ارایهٔ نمونه‌هایی از آزادمنشی و تعامل با زنان در قرآن کریم و
(۶۵)
تبیین جایگاه کرامت و حرمت زنان و نحوهٔ حضور آنان در اجتماع از دیدگاه قرآن کریم.
۵۴ ـ التعلیقة علی المکاسب المحرمة
نقد و بررسی آرای شیخ انصاری در کتاب «المکاسب المحرمة» به زبان عربی و آماده‌سازی زمینه برای نقد بسیاری از فتاوایی که دلایل محکمی ندارد.
۵۵ ـ تسع الرسائل الفقهیه
این کتاب، به زبان عربی می‌باشد و نُه رسالهٔ فقهی در دانش فقه و مشکلات آن را ارایه می‌دهد.
۵۶ ـ چارچوب نوین فقه شیعه
طرحی نو در چیدمان ابواب فقه و کتاب‌های آن و نقد و بررسی ساختار و چیدمان ارایه شده از ناحیهٔ فقیهان گذشته. این کتاب، ترجمهٔ کتاب «الفهرس الحدیث للفقه» می‌باشد.
۵۷ ـ الفهرس الحدیث للفقه
طرحی نو در چیدمان ابواب فقه و کتاب‌های آن و نقد و بررسی ساختار و چیدمان ارایه شده از ناحیهٔ فقیهان گذشته؛ به زبان عربی.
۵۸ ـ الولایة والحکومة
بررسی اقسام ولایت و مصادیق و شرایط آن و نگاهی نو بر
(۶۶)
کتاب «ولایت فقیه» آقاي خمینی ؛ به زبان عربی.
۵۹ ـ الفهرس الحدیت لآیات الاحکام
شمارش آیات فقهی قرآن کریم که بسیار بیش از شمار مشهور میان فقهاست.
۶۰ ـ القواعد الفقهیه
بررسی مهم‌ترین قاعده‌های فقهی و چگونگی کاربردی نمودن آن به زبان عربی که فقط بخش نخست آن در این کتاب آمده است.
۶۱ ـ التعلیقات الفقهیه
تعلیقه بر شماری از مهم‌ترین کتاب‌های فقهی.
۶۲ ـ نوشابه‌های الکلی
شناخت موضوع، آثار و احکام شراب و تبیین آثار و عوارض آن.
۶۳ ـ شیوهٔ اجرای حدود
تأملی خردگرایانه در شیوهٔ اثبات جرم و چگونگی اجرای حدود در جامعهٔ اسلامی و خرده‌گیری‌ها و نقدهایی که امروزه در این رابطه وجود دارد.
اصـول
۶۴ ـ المباحث السنبوکیة فی الفنون الاصولیة
مهم‌ترین مباحث عقلی اصول و نقدهای وارد بر آن
۶۵ ـ درآمدی بر علم اصول، رجال و درایه
بررسی تاریخ علم اصول و آرای اصولیان نام‌آور، از ابتدای عصر غیبت تاکنون به طور خلاصه، و توضیح اصطلاحات دو دانش رجال و درایه.
۶۶ ـ علم الأصول و علمائه الخمسة
بررسی تاریخ علم اصول و عالمان برجستهٔ آن و بحث از بایستگی‌ها و آسیب‌های علم اصول؛ به زبان عربی.
۶۷ ـ اخباری چه می‌گوید؟
بازشناسی فرهنگ اخباری‌گری با ارایهٔ محورهای مهم و عمدهٔ باورهای اخباریان که امروزه خود را در طرحی نو می‌نمایاند.
۶۸ ـ اصولی چه می‌گوید؟
شناخت آموزه‌های مدرسهٔ اصولیان و ارایهٔ دفاع برای آنان در برابر اخباریان و بررسی نظام اجتهاد و روش استنباط عالمان اصولی.
۶۹ ـ اخباری و اصولی چه می‌گویند؟
بازشناسی و نقد فرهنگ اخبارگرایی و اصول مداری و بررسی
(۶۸)
نظام اجتهاد و استنباط احکام دین در عصر حاضر.
معرفت دینی
۷۰ ـ تپش ایمان و کفر
این کتاب می‌کوشد واژه‌های «ایمان» و «کفر» را به درستی معنا نماید تا فرهنگ دینی و معنوی جامعه در این جهت، از حالت خمودی و انحطاط رهایی یابد و بر آن است تا در گام نخست، «ایمان» و «کفر» را ـ که از آن به «بسط» و «قبض» یاد می‌کند ـ به تحقیق و بررسی گذارد و حقیقت و چیستی آن را به دست آورد.
۷۱ ـ خصال سلامت و سعادت
از منابع شناخت آموزه‌های اخلاقی، بعد از قرآن کریم، کتاب‌های روایی است. از مهم‌ترین کتاب‌هایی که در زمینهٔ روایات اخلاقی می‌توان نام برد، کتاب «خصال» مرحوم شیخ صدوق است. این کتاب، اقیانوس ژرفی است که لؤلؤهای بسیار اخلاقی را می‌توان از آن به دست آورد و طرحی علمی و تحقیقی از روایات آن به دست داد. کتاب یاد شده، تحلیل و تبیین برخی از روایات کتاب خصال است که به آموزش مهم‌ترین مهارت‌های زندگی می‌پردازد.
۷۲ ـ آیین خردورزی
در کتاب شریف «اصول کافی»، عالی‌ترین مضامین در رابطه با
(۶۹)
عقل وجود دارد. در این کتاب، هم عقل معنا شده و هم مصادیق و ویژگی‌های آن آمده است. این کتاب، به شرح و تبیین برخی از مهم‌ترین روایات کتاب «عقل و جهلِ» اصول کافی می‌پردازد.
۷۳ ـ یکتاپرستی
این کتاب به تبیین و شرح برخی از روایات «کتاب توحیدِ» اصول کافی می‌پردازد و بیان می‌دارد: توحید، زنده شدن حقیقت در دل است؛ حقیتی که دلْ آن را می‌بیند نه مفهوم، توهم و صورت معنایی؛ حقیقتی که ما با وجود خود و با دل خویش می‌بینیم ـ نه با چشم ـ توحید است.
۷۴ ـ دانش بسنده
کتاب «کافی» یکی از چهار کتاب روایی است که بزرگان و فقیهان دین، بر اساس روایات آن فتوا می‌دهند. در کتاب اصول کافی پس از بحث «عقل و جهل» کتاب «فضل علم» آمده است. روایات کتاب فضل علم، با لازم بودن آموزش و وجوب تعلیم برای مسلمانان شروع می‌شود. کتاب «دانش بسنده» با شرح و تبیین مهم‌ترین روایات این بخش از کتاب «اصول کافی»، چیستی علم و شیوهٔ دانش اندوزی و راه و رسم آن را آموزش می‌دهد.
۷۵ ـ دنیای جنیان و نیرنگ آدمیان
این کتاب از «جناب ابلیس» می‌گوید. کتاب یاد شده، نخست از
(۷۰)
اجنه می‌گوید و با ورود به دنیای شیاطین، بر آن است تا خواننده را به حضور ابلیس بزرگ بار دهد. در فصل نخست، بحث شیطان‌شناسی می‌آید و به‌طور ویژه بر شناخت ابلیس حصر توجه می‌شود و در فصل دوم از شیطنت‌های آدمیان و نیرنگ‌های آنان گفته می‌شود و به‌طور ویژه، برخی از شیطنت‌هایی را که می‌تواند دامنگیر عالمان دینی شود، یادآور می‌گردد.
۷۶ ـ شوکران عصیان
یکی از خصایص عالم ناسوت، نقص و عصیان آن است. تأمل فلسفی بر رابطهٔ گناه با آدمی، کم‌تر اتفاق افتاده است، و این کتاب به این مهم پرداخته است.
۷۷ ـ مرگ و زندگی در ابدیت
این کتاب از «ابد» می‌گوید. کسی که چشم بر «ابد» و حق بدوزد، در کشاکش حوادث و ناملایمات، خود را استوار و برقرار می‌بیند. هم‌سویی با «ابد» می‌تواند دنیا را به قدری کوچک نماید که قابل رؤیت باشد و همین معناست که مؤمن را به قدری توانا می‌کند که هیچ امر دنیوی نمی‌تواند او را به زانو درآورد و دار و ندارش را به هیچ انگارد و تنها به حق می‌اندیشد.
هم‌چنین این کتاب از «مرگ» می‌گوید. مرگ، دیدنی است تا شنیدنی؛ اما دیدن مرگ، دیدنی است. برای رسیدن به «ابد» باید از
(۷۱)
پل «مرگ» گذشت.
۷۸ ـ اسلام؛ هویت همیشه زنده
این کتاب، تلاشی است برای پاسخ به این پرسش که: چرا الگوی مطلوب اسلامی در سطح کلان جامعهٔ ما برپا نشده است؟
۷۹ ـ انسان و جهان زندگی
بیان عملکرد درست انسان در دوره‌های متفاوت زندگی و شیوهٔ تعامل و تعادل قوا و ادارهٔ منزل و نقش «محبت» در زندگی.
۸۰ ـ آفرینش انسان و ماتریالیسم
مطالعه بر چیستی انسان و نقد و تحلیل علمی رویکردهای مادی گرایانه در شناخت انسان ـ به ویژه ماتریالیسم ـ و نقد نظریهٔ داروین.
۸۱ ـ عوالم مینا
شیوهٔ شناخت حقیقت واژه‌هایی چون عرش، کرسی، لوح، قلم و مانند آن.
۸۲ ـ هدایت دینی
بازشناسی مکاتب نیست‌انگاری، مادی‌گرایی و الهی و ارایهٔ طرح درست و بایستهٔ «هدایت دینی».
۸۳ ـ الگوهای اندیشهٔ دینی
تحلیل و نقد سه روش کلامی، فلسفی و عرفانی در دریافت حقایق و ارزیابی موفقیت داعیه داران آن‌ها در شناخت هستی.
۸۴ ـ بایسته‌های دین پژوهی و معناشناسی دین
تبیین طرح کلی و بایستهٔ دین‌پژوهی و بررسی مبادی مهم دین‌شناسی و علوم پایهٔ آن.
۸۵ ـ الرسائل السبع الاعتقادیة
هفت مقالهٔ اعتقادی در تبیین توحید، فاعلیت حق‌تعالی، امر بین‌الامرین، لعن پهلوی، متکلمان و بحث‌های خرافی و موهوم آنان، نگاهی اجمالی به دانش‌های ادبی و عقلی، و نیز ادب انسان؛ به زبان عربی.
۸۶ ـ جلال مخلصان
بررسی زندگی و زمانهٔ حضرت موسی از دیدگاه قرآن کریم.
۸۷ ـ نمای رسالت
ویژگی‌های مشترک میان تمامی پیامبران الهی از دیدگاه قرآن کریم
فلسفه و حکمت
۸۸ ـ حکمت‌نامهٔ فلسفه
این کتاب در هر یک از حکمت‌های خود به مهم‌ترین بحث‌های مقدمی و مبادی فلسفی می‌پردازد.
هم‌چنین در این کتاب از: ارایه و وصول به حق‌تعالی، قضا و
(۷۳)
قدر، جبر و اختیار، فلسفهٔ کژی‌ها، نظام احسن و درک حقیقت هستی، فاعل طبیعی و علمی و نیز اتحاد عاقل و معقول سخن به میان می‌آید.
۸۹ ـ معاد جسمانی
رویکرد تازه در اثبات معاد جسمانی و روحانی هماهنگ با دیدگاه قرآن کریم که در ضمن به نقد نظریات عارفان، کلامیان، فلسفیان و به‌ویژه نظریهٔ جناب محی‌الدین عربی و جناب ملاصدرا می‌پردازد.
۹۰ ـ معاد جسمانی؛ حقیقتی دینی و فلسفی
تحلیل معاد جسمانی و نقد دیدگاه‌های رایج در تبیین آن و ارایهٔ نظریه‌ای نو.
۹۱ ـ خلود دوزخ و آتش و عذاب جاوید
بررسی و تحلیل آرای شماری از اندیشمندان عرفان، فلسفه و کلام که به نفی مسألهٔ خلود می‌پردازند و تبیین نظریهٔ درست در این زمینه با رویکردی خردگرا.
۹۲ ـ فلسفهٔ نوین
تبیین اصول اندیشهٔ فلسفی نوظهور پس از مکتب «نوصدراییان» که گزاره‌های گوناگونی را با تکیه بر خردگرایی و شهود خردپذیر و نفی اندیشه‌های خردستیز ارایه کرده است.
(۷۴)
۹۳ ـ پنج مقالهٔ حکمی
تأملی بر مفاهیم «آزادی»، «استقلال»، «پیروزی»، «شکست»، «خیر»، «شر»، «ثابتات ازلی» و «اعیان ثابته».
۹۴ ـ الجسم البسیط وانقساماته
تحلیل و نقد رویکردهای عقلی در شناخت جسم به دو زبان فارسی و عربی.
عرفان‌پژوهی و اخلاق
۹۵ ـ دانش سلوک معنـوی
این کتاب، جامع‌ترین نوشتاری است که عرفان عملی را در ضمن بیش از چهل اصل توضیح می‌دهد و آن را دانش و علم نموده است.
۹۶ ـ سیر سرخ (شرح منازل السائرین در ۱۵ جلد)
شرح، بازنگری و نقد و بازپیرایی کتاب شریف «منازل السائرین» بر اساس عرفان ناب محبوبی و مقایسهٔ آن با عرفان محبی متن منازل.
۹۷ ـ صحیفهٔ عشق
شرح معنوی دعای مکارم الاخلاقِ صحیفهٔ سجادیه.
۹۸ ـ مقامات عارفان
شرح تفصیلی و گستردهٔ نمط نهم و دهم «الاشارات و التنبیهات»
(۷۵)
و نقد و ارزیابی داده‌های آن.
۹۹ ـ عرفان و مقامات
شرح عرفانی نمط نهم و دهم «الاشارات والتنبیهات» و نقد و بازپیرایی کوتاه و مختصر آن.
۱۰۰ ـ شرح فصوص الحکم (۳۰ جلد)
این کتاب به توضیح داده‌های کتاب «فصوص الحکم» جناب ابن عربی و شرح قیصری می‌پردازد و با بازپیرایی و بازنگری آن، سعی در تصحیح قضایای اعتقادی و گزاره‌های عرفانی آن دارد و می‌توان آن را دائرة المعارف و دانش‌نامه‌ای جامع و بی‌نظیر در شناخت عرفان اسلامی و تبیین عرفان شیعی و منبعی مطمئن برای عرفان پژوهان و علاقمندان به این دانش دانست.
۱۰۱ ـ معرفت محبوبی و سلوک محبی
این کتاب، بر آن است تا تفاوت‌های سالک محب و عارف محبوب را بیان دارد. نوشتار یاد شده، آداب هم‌نشینی و انس محبان با محبوبان را می‌گوید تا جان محب، نقش محبوب را به خود گیرد و در این مسیر حرکت نماید و چیزهایی را مشاهده و به‌تدریج باور نماید تا وضوح حق برای او بیش‌تر ملموس گردد. فصل آخر نیز عهده‌دار تبیین یا خاطرنشانی برخی از مسایل است که طبیعت سلوک دانسته می‌شود و کسی که از آن بی‌بهره باشد، در گامی غیر از
(۷۶)
طریق طبیعی سلوک گام زده و به انحراف رفته است.
۱۰۲ ـ فرهنگ عرفان
این فرهنگ، پاره‌ای از اصطلاحات عرفانی است تا معانی بلند و حقایق طولانی و مضامین رسای این دانش را ارایه دهد.
۱۰۳ ـ زلال عرفان
این کتاب، دربردارندهٔ پنج مصاحبه با موضوع عرفان است. در این کتاب، کاستی‌ها و آسیب‌های عرفان نظری و تأثیر آن بر عرفان عملی به بحث گذاشته می‌شود.
۱۰۴ ـ قواعد هفت‌گانهٔ سلوک الهی
عرفان که به عنوان «عروس علوم» دانسته می‌شود، یکی از رشته‌های تخصصی است که برای آن، اصول و قواعد بسیاری است. این نوشتار برای کسانی به رشتهٔ نگارش درآمده است که می‌خواهند از نحوهٔ سیر و سلوک الهی و وصول به معرفت حق‌تعالی آگاهی‌های چندی ـ اما صائب و درست ـ داشته باشند و بر لُب و مغزای عرفان اطلاع یابند.
۱۰۵ ـ سراب عرفان یا هبای منثور
این کتاب، نقد نقبی است بر دیدگاه برخی از متکلمان که در برابر معرفت الهی و عرفان، سر نزاع دارند و به آنان که مشی عرفانی دارند، حمله می‌برند.
(۷۷)
۱۰۶ ـ حکایت عشق
«عشق» یکی از واژه‌هایی است که متأسفانه مسلمین گامی بلند برای درک و وصول به آن، برنداشته‌اند؛ مفهومی که تبیین و شکوفایی آن می‌تواند جامعهٔ انسانی را به سلامت دنیوی و سعادت اخروی برساند و به شکوفایی استعدادهای نهفته در درون آدمی بینجامد.
۱۰۷ ـ پندهای رفتاری
موضوع علم اخلاق «نفس» آدمی است؛ البته به اعتبار محتوای صفات و کردار ارادی‌ای که از آن سر می‌زند و به صفت حسن یا قبح متصف می‌شود. موضوع این نوشتار، پندهای اخلاقی‌ای است که به بهبود رفتار آدمی کمک می‌کند و بر عمل و ریاضت و آشنایی فرد به معانی غیبی تأکید دارد و این، هدفی است که در پندهای معنوی این کتاب مورد التفات قرار گرفته است.
۱۰۸ ـ روشنای دنیاداری و دنیامداری
شناخت ناسوت و دنیایی که آدمی در آن زندگی می‌کند، هم از لحاظ کمّیت و هم از لحاظ کیفیت، بسیار مهم است. این نوشته، جایگاه مهم دنیا و مغالطه‌های دنیاداری و دنیامداری را به روشنی و در طی روشناهایی چند بیان می‌دارد. کتاب یاد شده، تلاشی است برای روشن نمودن ملاک‌های دنیامداری و تفاوت دنیامداری
(۷۸)
مذموم با دنیاداری نیکو.
۱۰۹ ـ گوهر بندگی و جوهر دارندگی
موضوع این نوشتار، تبیین شیوهٔ صحیح و درست بندگی و عبودیت حق‌تعالی است. این کتاب از حقیقت گوهر بندگی و راه و رسم دست‌یابی به آن ـ که جوهر دارندگی را نتیجه می‌دهد ـ و از تفاوت بندگی و طمع‌ورزی می‌گوید.
۱۱۰ ـ گزاره‌های انسان‌شناسی
کتاب یاد شده، مقدماتی را ارایه می‌دهد که انسان را به وی می‌شناساند. این کتاب از زندگی انسان و موقعیت وی و چگونگی منش و روش او برای استحقاق مقام خلافت خبر می‌دهد و دربارهٔ خلق و خوی آدمی و اراده و نهایت انسان و برخی از راز و رمزهای جسم و روح او سخن می‌گوید.
۱۱۱ ـ نسخهٔ عرفان
بررسی شرح حال و شخصیت عارفان حقیقی و دلخسته‌ای که غزل عشق را با خط خون بر صحیفهٔ عالم می‌نگارند.
۱۱۲ ـ نغمه‌های عرفانی
بیان برخی از حقایق عرفانی با نثر آهنگین و تحلیل شماری از روایات موجود در کتاب‌های عرفانی.
۱۱۳ ـ غیب، شب و بیداری
(۷۹)
شیوه‌های دسترسی به عوالم غیب و نقش شب و میزان خواب در این زمینه.
۱۱۴ ـ عارف و کمال
بررسی چیستی عرفان ناب و آسیب‌ها، چالش‌ها و نحله‌های منحرفی که آن را تهدید می‌کند و نقد کمال خواهی اخلاقیان.
۱۱۵ ـ چارچوب سیر کمالات
شیوهٔ صحیح آموزش و پژوهش داده‌های فلسفی و مدیریت زندگی معنوی و مادی سالکان.
۱۱۶ ـ دایرهٔ هستی
بررسی سیر نزول و صعود آدمی و عواملی که بشر را به تفاهم موعود می‌رساند.
۱۱۷ ـ شرح مصباح الانس (۱۰ جلد)
شرح، نقد و بازپیرایی کتاب «مصباح الانس» و ارایهٔ مهم‌ترین اصول «عرفان محبوبی» و نقد داده‌های عرفان رایج اهل سنت، که مبنای این کتاب است.
۱۱۸ ـ تصحیح التمهید فی شرح قواعد التوحید
تصحیح کتاب «التمهید» همراه با تعلیقه و توضیح برخی از مشکلات آن.
۱۱۹ ـ شرح تمهید القواعد (۲ جلد)
(۸۰)
شرح، نقد، تحلیل و بازپیرایی کتاب «تمهید القواعد» با رویکردی حکمی و فلسفی و به‌ویژه نقد دیدگاه «تحریر تمهید القواعد».
علوم سیاسی و حقوق
۱۲۰ ـ حقوق نوبنیاد (۲ جلد)
جلد نخست «حقوق نوبنیاد» از چیستی «حق»، «فلسفهٔ حقوق» و خاستگاه آن می‌گوید و تعریفی نوآور را در این رابطه ارایه می‌دهد. این کتاب «منشأ حقوق»، مهم‌ترین «مکاتب حقوقی»، و «منابع علم حقوق» را به بحث می‌گذارد و آرای صاحب‌نظران مطرح در این زمینه را برمی‌رسد و نقدهای تازه‌ای بر آن‌ها می‌آورد. رابطهٔ دانش حقوق و علم اخلاق و جامعه‌شناسی را تبیین می‌کند. هم‌چنین به معناشناسی «عدالت» و «انصاف» می‌پردازد. در بحث عدالت، نحوهٔ توزیع منابعی چون مالکیت، ثروت و قدرت شرح داده شده است. این کتاب، هم تمامی نظریه‌های مطرح در بحث «عدالت اجتماعی» را دچار کاستی می‌داند و هم اصل این نظریه را در جلد بعد، مردود می‌شمرد. دربارهٔ منبع «عرف» نیز نظریه‌ای دقیق را به میان آورده است. در این میان، آرای دکارت، کانت، اصحاب قرارداد اجتماعی و برخی از نظریه‌های مکتب سکولاریسم و نیز انکارگرایان رجوع به عقل مستقل بشری، خودبنیاد و نیز خِرد جمعی را نقد کرده است.
(۸۱)
جلد دوم این کتاب، شامل بحث‌های حقوق اساسی، هم‌چون بحث «آزادی»، «حق تعیین سرنوشت»، «مصونیت» و «حکومت» می‌باشد. این کتاب، برای «آزادی» تعریفی نو دارد که در مقام توضیح آن، به نقد دیدگاه‌های رقیب می‌پردازد. از بحث‌های مهم کتاب حاضر، نقد نگاه عرضی غرب به عقاید و باورهای دینی و بیان تفاوت‌ها و ناسازگاری‌های نظریهٔ «عدالت اجتماعی» با «ولایت شیعی» می‌باشد. این کتاب، بررسی انواع حکومت‌ها و بیان دقیق امتیازات و کاستی‌های ساختار حکومت دموکراسی را در خود دارد. در بحث رابطهٔ «جمهور» با «اسلام» نیز نقدهای دقیقی بر دیدگاه‌های مطرح دارد. هم‌چنین ساختار فعلی حکومت «جمهوری اسلامی» و نظریهٔ «ولایت فقیه» را با نواندیشی‌های فراوان، توضیح می‌دهد.
۱۲۱ ـ آزادی در بند
در این کتاب، سخن از آزادی است. هر یک از بندها و سلول‌های این کتاب، نوعی آزادی و ریشه‌ها و شاخه‌های آن را به بحث می‌گذارد و از آسیب‌ها و آفت‌های آن ـ که ممکن است از ناحیهٔ کارگزاران حکومتی بر آزادی وارد شود ـ می‌گوید.
۱۲۲ ـ انقلاب اسلامی و جمهوری مسلمانان
نظریه‌پردازی در مورد مسایل حکومتی و نحوهٔ ادارهٔ
(۸۲)
دولت، در توان یک نفر به‌تنهایی ـ که حجم وسیعی از کار و مسؤولیت را بر عهده دارد ـ نیست. این کتاب، دربارهٔ کلان‌ترین مسایل و موضوعات مطرح و پیش آمده در انقلاب اسلامی بحث می‌کند که در واقع، هم به نقد مدیریت کارگزاران نظام می‌پردازد و هم میزان کارآمدی آنان را ارزیابی می‌نماید.
۱۲۳ ـ راهبردهای کلان نظام اسلامی
این کتاب، مهم‌ترین مسایل مربوط به انقلاب اسلامی را به بحث می‌گذارد؛ مانند: پاداش مضاعف مجاهدان انقلاب که در راه آرمان‌های انقلاب اسلامی سختی‌های بسیاری را بر خود هموار نموده‌اند. ورودی، خروجی و نتیجهٔ انقلاب اسلامی و نیز کارنامهٔ آن، پاداش طهارت روح برای کسانی که روحیهٔ انقلابی خود را در دوران سازندگی، اصلاحات و بعد از آن حفظ نموده‌اند و آرمان‌های اولی انقلاب را فراموش ننموده یا از آن به انحراف نگراییده‌اند.
۱۲۴ ـ تدبیرهای سیاسی
این کتاب، دارای چهار تدبیر است: تبیین زندگی سیاسی مرحوم صدرالمتألهین؛ معرفت حقیقی حق، ولایت، و داشتن قدرت ظاهری و باطنی با حضور فعال و مؤثر در جهان به واسطهٔ علم و تکنولوژی با ظهور ایمان و اقتدار روحی؛ لزوم پیرایه‌زدایی
(۸۳)
فوری از فرهنگ دینی برای تحقق کارآمدی نظام جمهوری اسلامی، و اطاعت‌پذیری محبانه نسبت به صاحبان ولایت.
۱۲۵ ـ حج؛ ابراهیمی یا سازمانی؟
این کتاب هم از بعضی اسرار معنوی حج و عبادات می‌گوید و هم بعضی از کاستی‌هایی را که به سازمان متولی این امر مهم اسلامی وارد است، تا تفاوت میان حج ابراهیمی با حج سازمانی و تشریفاتی نمایان گردد.
۱۲۶ ـ فرهنگ شریعت و ناسوت طبیعت
این کتاب، دربردارندهٔ پنج نشست از سال‌های ۱۳۸۶ تا ۱۳۸۸ است که در دیدار با برخی از مسؤولان ارگان‌های فرهنگی انجام گرفته است.
۱۲۷ ـ چرایی و چگونگی انقلاب اسلامی
بررسی عواملی که سبب شده است شیعه دارای حکومتی منسجم نباشد و تبیین نقش تفکر شیعی در پیدایش و پیروزی انقلاب و شناخت آسیب‌ها و چالش‌های پیش روی آن و شیوهٔ گذار از آن.
۱۲۸ ـ نظام سلطه
کاوشی در شناسایی چهره‌های گوناگون و متفاوت نظام سلطه ـ اعم از سلطهٔ فرهنگی، اقتصادی و نظامی ـ و ارایهٔ راه‌کارهای مقابله با
(۸۴)
آن.
۱۲۹ ـ تاریخ همیشه زنده
تأملی خردگرایانه بر چیستی تاریخ و تحلیل حادثهٔ سقیفه و حوادث پی‌آمد آن.
۱۳۰ ـ رهبران شیعه در عصر غیبت
بررسی طرح‌های وحدت شیعه و اهل سنت، راه شناخت رهبران راستین و ویژگی‌های آنان در عصر غیبت.
۱۳۱ ـ انقلاب اسلامی؛ چالش‌ها و طرح‌ها
شناخت آسیب‌هایی که انقلاب با آن رو به‌روست و طرح‌هایی برای گذار از آن.
۱۳۲ ـ نظرگاه‌های سیاسی
بررسی حقانیت، مشروعیت و کارآمدی نظام انقلاب اسلامی و عامل‌های تأثیرگذار و پیدایش آن و شیوهٔ گذار از بحران‌های پیش روی انقلاب؛ به‌ویژه عوامل دین‌گریزی جوانان.
۱۳۳ ـ خمس الرسائل السیاسیة
جایگاه و نقش عالمان دینی در انقلاب اسلامی و ضرورت زهد و تزهّد آنان و تمسّک به اصل اتحاد. این کتاب به زبان عربی است.
۱۳۴ ـ انقلاب فرهنگی
بررسی چیستی و ویژگی‌های انقلاب فرهنگی و شیوهٔ
(۸۵)
کارآمدی و نهادینه سازی آن در جامعهٔ ایران.
۱۳۵ ـ برگی از آسیب‌شناسی انقلاب اسلامی
برگی از تاریخ شکوهمند انقلاب اسلامی و بررسی آسیب‌هایی که آن را در اوایل دههٔ شصت تهدید می‌کرد.
۱۳۶ ـ مدینهٔ فاضله یا جنگل مدرن
شناسایی طرّاحان سیستم‌های اجتماعی و سنت‌های حاکم بر جامعه و بررسی ویژگی‌های جوامع بسته و باز یا دنیای مدرنیته و مدینهٔ فاضله.
۱۳۷ ـ روش حضرات معصومین علیهم‌السلام و حرکت‌های انقلابی
بازشناسی رویکرد حضرات معصومین علیهم‌السلام به قیام‌های سیاسی زمان خود و ارزیابی قیام آقاي خمینی با نگاه به داده‌های آن.
جامعه‌شناسی و اقتصاد
۱۳۸ ـ جامعه‌شناسی عالمان دینی
کتاب حاضر، نخست شناسهٔ «جامعه» را با تعریفی نو می‌آورد و به نقد تعریف‌های گزارش‌گرا، تاریخ‌گرا، رابطه‌گرا و اندیشه‌محور می‌پردازد. هم‌چنین شاخص‌های زنده بودن، پویایی، رشد، سلامت و فساد «جامعه» را توضیح می‌دهد و دیریابی شاخص سلامت جامعه را از معضلات جوامع می‌داند. بحث «هویت جامعه»، دین‌مداری و ولایت‌محوری را داخل در هویت
(۸۶)
ایرانیان می‌شمرد و این امر را زمینهٔ ورود به جامعه‌شناسی روحانیان قرار می‌دهد که مهم‌ترین کارویژهٔ آنان تولید «علم دینی» است. برای همین است که چیستی علم دینی را به بحث می‌گذارد و در رویکردی نواندیشانه، تفاوت‌های علم دینی با «فن دینی» و مغالطات آن را برمی‌رسد. هم‌چنین نحوهٔ صدور فرهنگ ولایی را در بستر مشترکات و تمایزات تفکر سنتی و جدید در عصر حاضر که عصر دین‌گریزی، ولی علم‌محوری و معنویت‌گرایی است، در فصلی مستقل تحقیق می‌نماید و نسبت به شکارچیان انسان، قتلگاه جنگ نرم، گیوتین مدیریت علمی و تلهٔ مرگِ تبدیل شریعت به معنویت، بیدارباش می‌دهد.
۱۳۹ ـ اقتصاد حوزه‌های علمی و شهریهٔ دانش‌پژوهان دینی
این کتاب از نظام اقتصادی و وجوهات دینی و از شهریهٔ روحانیان گرامی می‌گوید. روحانیان چهره‌های نصرت دین می‌باشند که نقد سالم عملکرد آنان، حمایت از دیانت می‌باشد. کتاب حاضر، هم از منابع درآمدی روحانیت می‌گوید و هم از نظام هزینه‌ای حاکم بر آنان. در فصل نخست، سختی مضاعف اجتهاد و تولید علم دینی و ضرورت تأمین شهریهٔ عالمان دینی تبیین گردیده و بر لزوم استقلال مالی عالمان دینی به عنوان ضامن بقای مکتب تشیع تأکید شده است. در فصل دوم، علل احتمالی
(۸۷)
نابسامانی مالی حوزه‌ها بررسیده شده است و فراوانی مؤسسه‌های مصرفی و ناکارآمد حوزوی مورد انتقاد قرار گرفته است. برای ساماندهی اقتصاد حوزه‌ها نیز طرح «مشارکت فراگیر اقتصادی» ارایه شده است. مشکلات موجود سبک زندگی طلبگی نیز در فصلی مستقل آمده است.
۱۴۰ ـ گذرها و گریزهای جامعه
این کتاب از دیده‌های خود از دانشگاه «جامعه» و «مردم» سخن می‌گوید. کتاب یاد شده، بر دو بخش کلی می‌باشد: بخش نخست از گذرهای جامعه می‌گوید و شرایط رهبری و بایسته‌های زمامداری را به تفصیل توضیح می‌دهد و از بدترین آسیب حکومت‌های مذهبی و نیز چگونگی زندگی در شرایط زمان غیبت سخن به میان می‌آورد. بخش دوم گریزهای جامعه را طرح می‌کند.
۱۴۱ ـ آسیب‌های اجتماعی
شناسایی انواع آسیب‌های عمده‌ای که اخلاق فردی و جمعی هر جامعه را تهدید می‌کند؛ مانند: شراب، مواد مخدر، موسیقی حرام، رقص و قمار؛ با تأکید بر ضرورت شناخت تباهی‌ها برای عالمان و متولیان امور دینی.
۱۴۲ ـ دردمندی و مشکلات اجتماعی
شیوهٔ چاره‌جویی چالش‌ها و نمایه‌ای از بایسته‌های گشایش
(۸۸)
معضلات جامعه و حوزه‌های علمی.
۱۴۳ ـ گفت‌وگوهای اجتماعی
مجموعهٔ بیست و یک مصاحبه با استاد فرزانه محمدرضا نکونام(مدّ ظلّه العالی) که در مسیر طراحی کارکردهای بایستهٔ اجتماع و رهنمون به مراکز فکری و تأثیرگذار بر سیاست‌های کلان و خُرد اجتماعی است.
۱۴۴ ـ گفت‌وگوهای صمیمی
تبیین چگونگی زیست معنوی و مادی و شناخت آسیب‌های خانوادگی و اجتماعی تا دیدن اموری غیبی، چون جن، فرشته و… .
۱۴۵ ـ اصول و قواعد تعبیر خواب
تلاش برای قاعده‌مند ساختن دانش تعبیر خواب و آموزشی نمودن آن، که فقط جلد نخست آن به چاپ رسیده است و جلدهای دیگر آن، شرح تفصیلی و تعبیر تطبیقی بیش از پنج‌هزار کلیدواژه را در بر دارد.
۱۴۶ ـ زنجیرهٔ برابری و سلسلهٔ ستم‌گری
موضوع این کتاب، عدالت و برابری است که به بررسی راه‌کارهای حصول و تحقق آن، با دوری از هر گونه ظلم و ستم می‌پردازد.
۱۴۷ ـ اقتصاد سالم، اقتصاد بیمار
کتاب حاضر با نگاه ویژه به جامعهٔ ایران و اوضاع اقتصادی آن در دوران پس از پیروزی انقلاب اسلامی، به بررسی و تحقیق در عواملی می‌پردازد که می‌تواند باعث رکود در اقتصاد ایران گردد و راه برون‌رفت از آن را پیشنهاد می‌دهد.
در این کتاب، نفوذ دزدانی آبرومند و متشخص در بدنهٔ تصمیم‌گیری کشور که بودجهٔ بیت المال را در دست دارند و آن را به نفع خود و با پول‌شویی و رانت‌خواری برمی‌دارند، نفوذ تروریست‌های اقتصادی در میان کارگزاران و ایجاد کارتل‌های مالی، حاکمیت فرهنگ پول‌محوری، شیوع ربــاخواری، رسوخ فرهنگ راحت‌طلبی و فرار از کار دشوار، بی‌علاقگی به کار، چند شغلی بودن نیروی انسانی، شغل‌های کاذب و ارزش دانستن فقر و ناداری و ترویج فرهنگ گدا صفتی، از عوامل رکود اقتصادی جامعهٔ ایران دانسته شده است.
زن و زندگی
۱۴۸ ـ زن؛ مظلوم همیشهٔ تاریخ (۴ جلد)
ساختار کلی شناخت زن در تمام زمینه‌های موجودِ فردی و اجتماعی و بررسی متون دینی و تحلیل فقهی و عقلی روایات وارده در شناخت شخصیت زنان و احکام دینی آنان و نحوهٔ حضور بایستهٔ آنان در اجتماع و نقد و بررسی دیدگاه مدرنیته و
(۹۰)
فمینیسم و نظرگاه‌های سنّتی به شخصیت زن.
۱۴۹ ـ زن؛ پردیس زیبایی و تربیت
این کتاب بر آن است تا برخی از مسایل مربوط به زنان را به‌گونه‌ای آزاد و با نگاه فلسفی به ذات زنانه به همراه روان‌کاوی آنان به دست دهد. نوشتار یاد شده، دربارهٔ زن سخن بسیار گفته شده و این موجودِ حادثه‌آفرین از جهات مختلفی مورد توجه قرار داده است است، که هر یک از آن جهات توانسته است بخشی از علوم مختلف را به خود مشغول نماید.
این نوشتار از خصوصیات زن و مرد سخن می‌گوید و سرنوشت فلسفی آنان را بیان می‌دارد و اساس زندگی آنان را با تمام تلخی‌ها و شیرینی‌های آن، بازگو می‌کند.
بخش پایانی این کتاب، نکاتی مهم در باب روش «تربیت کودک» است.
۱۵۰ ـ همسران و کارایی مدیران
این کتاب، نحوهٔ مدیریت در نظام دینی اسلام را طرح بحث می‌کند و برخی از اصول مدیریت، به‌ویژه در حوزهٔ آموزش و پرورش را تبیین می‌سازد.
۱۵۱ ـ زندگی؛ عشق یا قانون
مرزهای اذن شوهر برای زن در پرتو قانون، با آن‌چه «عشق»
(۹۱)
بدان حکم می‌راند، تفاوت دارد و این کتاب می‌خواهد هم مرزهای قانونی اذن شوهر برای همسر را تبیین نماید و هم از کیمیای عشق غفلت نورزد و تأثیر آن را بر زندگی همسران بازگو کند. هم‌چنین بررسی ریشهٔ مشکلات جامعهٔ زنان و ارایهٔ طرحی جدید برای ورزش زنان و حضور آنان در استادیوم‌ها از موضوعاتی است که این کتاب، به اختصار از آن یاد می‌نماید.
۱۵۲ ـ کتاب زن (۲۰ جلد)
این طرح، بررسی نظرگاه‌های تمام اندیشمندانی را که به نوعی راجع به شخصیت زن سخن گفته یا قلم زده‌اند، بر عهده دارد و به نقد رویکردهای سنتی و مدرن در شناخت شخصیت زنان و نحوهٔ حضور آنان در خانه و جامعه می‌پردازد و می‌توان آن را دانش‌نامه‌ای جامع در شناخت شخصیت زن دانست. هم‌چنین با رویکردی خردگرایانه، تحلیل کاملی از شبهاتی که در این زمینه بر متون دینی وارد می‌شود را ارایه می‌کند.
۱۵۳ ـ نابسامانی در پوشش دین‌داری
متن یک تئاتر که برخی از شبهات اعتقادی و ناهنجاری‌های اجتماعی را در قالب نمایش‌نامه خاطرنشان می‌سازد.
۱۵۴ ـ شگفتی‌های تن‌درستی و روح‌افزایی
این سخن که: «روح سالم در بدن سالم است» از امور واقعی
(۹۲)
است. این گزاره در کتاب یادشده با برشمردن نمونه‌های بسیاری ثابت می‌شود. کتاب حاضر، انواع خوراک‌هایی را که به بدن و روح انسان وارد می‌شود، برمی‌رسد و به نقش خواب در ورود به عوالم غیبی و دست‌یابی به باطن عالم اشاره می‌کند. هم‌چنین برخی از بایسته‌های خواب و خوابیدن را یادآور می‌شود.
۱۵۵ ـ چشمه چشمه زندگی
بیش از چهارصد نکتهٔ تازهٔ علمی، عرفانی، فلسفی، روان‌شناسی، جامعه‌شناسی، پزشکی و طب، که دوره‌ای کامل از معارف و مسایل مرتبط با زندگی فردی و زناشویی را در بردارد.
۱۵۶ ـ چگونه زیستن، چگونه مردن؟
زندگی یک علم است که اگر کسی آن را نداند، نه حیات سالمی خواهد داشت و نه مرگ خوشایندی. این کتاب قاعدهٔ چگونه زیستن و چگونه مردن را توضیح می‌دهد.
حوزه‌های علمی و تبلیغ دینی
۱۵۷ ـ سیمای طلبگی
این کتاب، دغدغهٔ حل مشکلات حوزوی را دارد و بیش‌تر به نحوهٔ تحصیل در حوزهٔ علمی قم می‌پردازد و برخی از نقاط قوت و نیز آسیب‌هایی را که متوجه آن است، به‌ویژه در زمینهٔ استادمحوری، طرح هجرت و نحوهٔ تحصیل در دورهٔ خارج،
(۹۳)
به شکلی بدیع و با دیده‌ای کارشناسانه برمی‌شمرد.
۱۵۸ ـ صفانوشت حوزویان
این کتاب به بررسی هست‌ها، نیست‌ها، بایدها و نبایدهای روحانیت شیعه و عالمان دینی می‌پردازد که میراث‌دار فرهنگ اهل بیت علیهم‌السلام می‌باشند. این کتاب، بر آن است تا در شناسایی این میراث‌دارانِ اندیشه‌های نبوی و ولوی، راهی گشوده و اندکی از غبار مهجوریت آنان کاسته باشد و راهنمایی برای طلاب جوانی باشد که با صفا و معنویتی خاص و خام، قدم در این وادی پر مهر می‌گذارند.
۱۵۹ ـ آزاداندیشی حوزویان و استبداد طاغوتیان
این کتاب به یکی از ویژگی‌های حوزه‌های علمی و عالمان اصیل آن اشاره دارد، که همان «آزاد اندیشی» است؛ برخلاف بسیاری از کشورها که آزادی در آن آزاد نیست و در این کشورها هیچ فرد آزادی چنان آزاد نیست که هرچه را فهمیده و یافته است، بیان دارد؛ مگر آن‌که بخواهد به اساس خود حمله‌ور شود.
۱۶۰ ـ چشم‌انداز عالمان دینی
این کتاب، مراتب توحید و کمال آدمی و سیرهای سه‌گانهٔ وی (یعنی سیر نفسی، قلبی و روحی) و تبیین ویژگی‌های آن و نیازهای امروز طلاب حوزه‌های علمی را تشریح می‌نماید.
(۹۴)
۱۶۱ ـ حجره‌های معنوی
محور بحث در این کتاب، نحوهٔ سلوک طلبگی و ارزش آن، بر اساس آیات قران کریم است. این کتاب می‌گوید: ورود به «وادی طوی» مآل و غایت طلبگی است؛ چرا که با ورود به این وادی است که طلبه از دانشیان دیگر رشته‌ها ممتاز می‌گردد و به خانهٔ امام صادق علیه‌السلام وارد می‌شود و دست مولا، آقا امام زمان (عجل اللّه تعالی فرجه الشریف) را بر سر خود احساس می‌کند.
کتاب یاد شده، نظام طلبگی را به‌خوبی تبیین می‌کند و روح آن را بیان می‌دارد و مراحل مختلفش را به ترتیب برمی‌شمرد.
۱۶۲ ـ دانش اندوزی و خشونت‌ورزی
مجموعهٔ مصاحبه‌های استاد فرزانه محمدرضا نکونام (مدّ ظلّه العالی) که مسیر بایستهٔ دانش‌اندوزی در حوزه‌های علمی را طراحی و ترسیم می‌کند.
۱۶۳ ـ طلبگی و تعهد کاری
بررسی برخی از مؤلفه‌های درستی و کمال هر کار، با نگاه ویژه به حوزه‌های علمی، تبیین بایسته‌های تحصیل در حوزه‌های علمی و تعهد کاری طلاب و تأکید بر این نکته که طلبه باید به مهم‌ترین و لازم‌ترین کار و مسؤولیت خود بپردازد؛ نه به کاری مهم و حتی لازم.
(۹۵)
۱۶۴ ـ اصول و قواعد تبلیغ دینی
این کتاب، به تبیین ۳۵ اصل از اصول تبلیغ دینی می‌پردازد و برخی از بایسته‌ها و آسیب‌های تبلیغ دین در عصر حاضر را بر می‌رسد.
۱۶۵ ـ پیام‌رسانی دینی
این کتاب از جدی‌ترین آسیب‌های تبلیغ دینی می‌گوید و شیوهٔ پیام‌آوری مبلّغان گران‌قدر دین را به محک نقد و به عیار ارزش می‌گذارد تا بلکه تبلیغ دینی راه شایستهٔ خود را بیابد و دست‌کم کاستی‌هایی را که از آن رنج می‌برد، بشناسد.
۱۶۶ ـ دانش علم‌جویی
این کتاب بر آن است تا شیوهٔ آموزش و تحصیل را آموزش دهد و بایسته‌ها و آسیب‌های نظام آموزشی موجود را دانشی سازد.
۱۶۷ ـ روحانیت و رهبری
ارایهٔ طرحی جامع در سازمان‌دهی نظام روحانیت.
۱۶۸ ـ عالمان دینی و ساده‌زیستی
یادآوری لزوم ساده‌زیستی برای روحانیت شیعه و پرهیز از عافیت‌خواهی و دنیاطلبی.
۱۶۹ ـ علمای راستین؛ رهروان پیامبران
اصول و راه و رسم طلبگی و شیوه‌های دانش اندوزی در
(۹۶)
حوزه‌های علمی.
۱۷۰ ـ حوزه؛ چالش‌ها و طرح‌ها
بررسی کاستی‌های حوزه‌های علمی و ارایهٔ طرح‌هایی برای برطرف‌سازی آن.
خاطرات و زندگی خودنوشت
۱۷۱ ـ حضور حاضر و غایب
شرحی کوتاه از زندگی و شخصیت بیش از یکصد و پنجاه چهره از اساتید معنوی یا علمی حضرت استاد محمدرضا نکونام (مدّ ظلّه العالی) که برخی از آنان از آیینه‌داران ملک و ملکوت و چهره‌های گویای حضرت حق بوده‌اند.
۱۷۲ ـ حضور دلبران
تشریح زندگی، اساتید، تألیفات، تدریس و برنامه‌های تبلیغی و مبارزات حضرت آیت اللّه العظمی نکونام (مد ظله العالی) در مصاحبه با صدا و سیما و مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
۱۷۳ ـ شمع زندگی
شمع‌نوشته‌های این کتاب، خاطراتی است از روزهای زندگی حضرت آیت اللّه العظمی نکونام (مد ظله العالی) که برخی از ویژگی‌های معظم‌له و بعضی از برنامه‌ها و افکار ایشان را بیان می‌دارد.
(۹۷)
۱۷۴ ـ شب، خلوت و آذرخش سکوت
تبیین برخی از فرازهای زندگی استاد فرزانه محمدرضا نکونام (مد ظله العالی). فرازهایی که جبرِ برآمده از ناسوت یا «سرّالقدر» است. هم‌چنین از آزادی گفته می‌شود، اما آزادی به سکوت، و چه فریادی بلندتر از «خلوت» و چه آذرخشی برنده‌تر از «سکوت»؟!
۱۷۵ ـ دو میعادگاه عشق
بازخوانی برگی از تاریخ زندگی حضرت استاد که برای ثبت در حافظهٔ تاریخ و قضاوت وجدان‌های آگاه نگاشته شده است.
۱۷۶ ـ خاطره؛ نقشی بر چهرهٔ ذهن
خاطراتی از شیوهٔ سیر و سلوک استاد در دوران کودکی.
و… .
۱۷۷ ـ مگوهای گویا
در سرمای سرد پاییز ۸۹، پیوست گریزها و گذارها در پی واکنش‌ها به انتشار بیش از یکصد جلد از آثار حضرت استاد محمدرضا نکونام (مد ظله العالی) در مراکز علمی و سیاسی، کتاب مگوهای گویا انجام پذیرفته است.
ادبیات، شعر و موسیقی
۱۷۸ ـ آموزش مقامات موسیقی ایرانی
آموزش دستگاه‌ها و مقامات موسیقی ایرانی؛ مانند: افشاری، دشتی، ابوعطا، همایون، بیات ترک و… که متنی قابل تدریس و آموزش در این زمینه می‌باشد.
۱۷۹ ـ کلیات دیوان نکو (۱۲ جلد)
مجموعه اشعار در قالب‌های متفاوت شعری که عرفان محبوبان را به زبان شعر بیان می‌دارد. این دیوان، از گسترده‌ترین دیوان‌های شعری ادب فارسی می‌باشد. برخی مثنوی‌های بلند آن، از عالی‌ترین اشعار ادب فارسی است.
۱۸۰ ـ محبوبان و محبان
توضیح و شرح برخی از غزل‌های دیوان کلیات نکو و مقایسه میان عرفان محبوبان و عرفان مطرح در دیوان خواجه حافظ شیرازی.
۱۸۱ ـ محبوب عشق
توضیح عشق و مراحل متفاوت آن با استناد به برخی از اشعار کلیات دیوان نکو.
۱۸۲ ـ دیوان عشق و معرفت (۴ جلد)
دفتر شعر در قالب غزل.
۱۸۳ ـ نقد صافی (۳ جلد)
نقد اشعار و عرفان حافظ در قالب غزل.
(۹۹)
۱۸۴ ـ دیوان ولایت
مجموع اشعار در مدح حضرات چهارده معصوم علیهم‌السلام
۱۸۵ ـ نفیر عشق
بررسی ویژگی‌های اشعار استاد فرزانه محمدرضا نکونام (مدّ ظلّه العالی) به قلم معظم‌له و عمده‌ترین مباحث معرفتی در مجموعه‌های شعری ایشان و تحلیل برخی از نقدهایی که بر دیوان‌های عرفانی وارد است.
۱۸۶ ـ ساخت شعر
بحث از انواع قافیه و عروض در شعر فارسی
۱۸۷ ـ سوز و ساز
۱۸۸ ـ راز و ناز
۱۸۹ ـ خون دل
۱۹۰ ـ قرب یار
۱۹۱ ـ نوای اهل دل
۱۹۲ ـ عنقای مهر
۱۹۳ ـ فنای چهره
۱۹۴ ـ هیمان عشق
۱۹۵ ـ درد هجران
۱۹۶ ـ زلف آشفته
(۱۰۰)
۱۹۷ ـ حیرت ذات
۱۹۸ ـ قصهٔ گیسو
۱۹۹ ـ خم ابرو
۲۰۰ ـ دیار پرگار
۲۰۱ ـ صبح نمود
۲۰۲ ـ تیغ تقدیر
۲۰۳ ـ گرداب توهم
۲۰۴ ـ نگین هستی
۲۰۵ ـ تمثال حق
۲۰۶ ـ صاحب سلونی
۲۰۷ ـ شام غربت
۲۰۸ ـ عطر ختام
۲۰۹ ـ شمع جمع
۲۱۰ ـ جولان خیال
۲۱۱ ـ چشم امید
۲۱۲ ـ چشمهٔ لطف
۲۱۳ ـ دل پرچاک
۲۱۴ ـ رونق گل
۲۱۵ ـ رقص شمشیر
(۱۰۱)
۲۱۶ ـ دامن دهر
۲۱۷ ـ نور و سرور
۲۱۸ ـ چشم نگاه
۲۱۹ ـ لطف قرار
۲۲۰ ـ طبیعت رام
۲۲۱ ـ دیار بی‌نشان
۲۲۲ ـ مکافات عشق
۲۲۳ ـ ناز معشوق
۲۲۴ ـ شاهد تنهایی
۲۲۵ ـ یار یار
۲۲۶ ـ دم دل
۲۲۷ ـ شور شیدا
۲۲۸ ـ مست و خمار
۲۲۹ ـ صفای دل
۲۳۰ ـ گنج بی‌مکان
۲۳۱ ـ هوای یار
۲۳۲ ـ محضر ذات
۲۳۳ ـ چهره چهره
۲۳۴ ـ عاشق چالاک
(۱۰۲)
۲۳۵ ـ دولت تنهایی
۲۳۶ ـ طغیان هوس
۲۳۷ ـ خیمهٔ بقا
۲۳۸ ـ صاحب‌خانه
۲۳۹ ـ ظهور پاک
۲۴۰ ـ طعمهٔ طمع
۲۴۱ ـ افتادهٔ گیسو
۲۴۲ ـ دف مرگ
۲۴۳ ـ قد پندار
۲۴۴ ـ کلبه‌ای در راه
۲۴۵ ـ نرگس مست
۲۴۶ ـ وحدت مستانه
۲۴۷ ـ قرب غربت
۲۴۸ ـ جنگ آب
۲۴۹ ـ آتش قهر
۲۵۰ ـ تمنای وصال
۲۵۱ ـ هیاهو
۲۵۲ ـ حریف معرکه
۲۵۳ ـ کاشانهٔ امید
(۱۰۳)
۲۵۴ ـ بلاپیشه
۲۵۵ ـ میثاق
و …
شايان ذكر است شمار اين آثار تاكنون به ۴۵۰ جلد رسيده است كه سيصد جلد آن يا منتشر شده يا براي نشر آماده است. يكصد و پنجاه جلد كتاب نيز در مرحله ويرايش و آماده سازي است. پيش بيني مي شود شمار تمامي اثار با لحاظ نوارهاي صوتي به هشتصد جلد كتاب برسد.
