اذکار توحیدی و ولایی

منبع: علوم و نظرگاه‌های شاخص (جلد سوّم) 

اذکار توحیدی و ولایی

اذکار سلوکی به صورت کلی بر دو قسم توحیدی و ولایی می‌باشد. این دوگونگی، به ذکرها دو سیستم متفاوت توحیدی و ولایی داده است. مهم‌ترین اذکار توحیدی، به ترتیب: «بسمله، تهلیل، تحمید، تسبیح، یا حی و یا قیوم و حوقله» می‌باشد. این اذکار، عمل به توحید و توحید عملی است که ماجراهای بسیاری را در مسیر قرب آدمی پیش می‌آورد.

بسمله از اذکار سنگین محبوبی و نخستین آن‌ها در اذکار خاص می‌باشد. کسی‌که از محبوبان الهی است یا رشحه‌ای از معرفت محبوبی در وی می‌باشد، ارتزاق معنوی از این ذکر دارد و سپس به ذکر صلوات رو می‌آورد. بسمله، ذکر توحید جمعی می‌باشد.

اما در باب ولایت، اصل در اذکار ولایی، صلوات می‌باشد. صلوات، نخستین ذکر محبان و از اذکار عام می‌باشد. محبان بعد از این ذکر، باید ذکر حوقله را بیاورند و نمی‌توانند از بسمله ـ که ذکری سنگین است و سنگین‌ترین ذکر محبوبی می‌باشد ـ ارتزاق نمایند. اذکار ولایی، از ذیول اذکار توحیدی و در مرتبهٔ ثانی و ظهور آن است و چنین نیست که در عرض آن قرار گیرد و رقیب آن باشد.

صلوات

صلوات، از ناحیهٔ محتوایی که دارد و از جهت اعتقاد مذهبی و نیز به لحاظ آثاری که دارد، جایگاه بسیار مهمی در میان اذکار ولایی یافته و آن را از برترینِ این اذکار، بلکه اصل و ریشهٔ آن‌ها ساخته است.

صلوات، از ذکرهای ابتدایی، اما استمراری و دایمی می‌باشد؛ به این معنا که صلوات گرچه نخستین ذکر محبّی است که گفته می‌شود، اما پایان‌ناپذیر است و استمرار دارد و با ذکرهای دیگر نیز جمع می‌شود. ذکر کلی صلوات به گونهٔ «اللهمّ صلّ علی محمّد و آل محمد» می‌باشد. در این حالت، نه باید چیزی از آن کاست و نه چیزی بر آن افزود؛ اما در ذکر خاص صلوات، تنوعی بی‌شمار می‌باشد که برای هر نوع آن، خاصیتی منحصر می‌باشد.

«ذکر» محبّی را باید با صلوات شروع کرد. صلوات، خاصیت شفاف‌سازی باطن و ایجاد صفا در آن دارد و هیجانات نفس را رام، مهار و کنترل می‌سازد و حرکت آن را موزون و نرم می‌کند. صلوات بر اهل‌بیت علیهم‌السلام ، به‌طور کامل در قرب به پروردگار، استجابت دعا و رسوخ و ظهور و بروز اعتقادات مؤثر است.

صلوات، ایجاد پیوند با حضرات چهارده معصوم علیهم‌السلام می‌باشد؛ پیوند با کسانی‌که خداوند، ظهور پدیده‌ها را به آنان آغازیده و وجود را به ایشان به ظهور رسانده است؛ به صاحبان ولایتی که حقیقتی فرازمانی و دارای فصل نوری و مقام نورانیت بی‌حد و حصر می‌باشند و پدیده‌ای بدون عنایت آن‌حضرات علیهم‌السلام نمی‌تواند حرکتی داشته باشد و ذکری بدون اذن و توجه آنان، مستجاب نمی‌گردد.

پیش از این در تبیین سبک اختصاصی خود در ذکر، گفتیم: ما برای تربیت محبانی که می‌خواهند با ذکردرمانی به ذکر مستجاب برسند، از صلوات شروع می‌کنیم. دلیل این انتخاب، آن است که پایهٔ ذکردرمانی بر اساس حرارت و گرمی باطنی می‌باشد و صلوات، در ماده و محتوای خود، حرارت و گرما دارد؛ برخلاف استغفار که خنکی و سردی دارد و همانند زدن چکش بر آهن سرد می‌باشد و حرارتی از آن بیرون نمی‌آید. تنها ذکری که کوره دارد و باطن را با حرارت خود به حرکت وامی‌دارد، صلوات می‌باشد. حتی ذکر «لا إله إلاّ اللّه» حرارت لازم را ندارد و شرط آن، ولایت قرار داده شده و با این شرط است که حرارت می‌یابد. حدیث شریف سلسلة‌الذهب، گویای این امر است. هیچ ذکری بدون صلوات، اثر ندارد؛ زیرا کورهٔ تمامی اذکار الهی، تنها صلوات می‌باشد. محبان برای شروع ذکر، باید مدتی پیش از آن، صلوات داشته و از باب صلوات، به دیگر اذکار ورود یابند. مطالعهٔ متن روایاتی که از صلوات سخن گفته است و نگاه آماری به آن، گویای این امر می‌باشد.

برجسته‌ترین امتیاز ذکر صلوات، حرارت‌آفرینی، حب‌زایی، و در اختیار داشتن گرمی آتش ولایت می‌باشد. ولایت به سبب حرارتی که دارد، اگر کسی بدون زمینهٔ مناسب، به صاحبان ولایت نزدیک شود و در خدمت آنان قرار گیرد، ممکن است در زمرهٔ بدترین مردمان و مصداق «خدّامنا و قوامنا شرار خلق اللّه»⁽¹⁾ شود؛ زیرا این کوره، آنان را که خالص نیستند، نسبت به خدا و دین، بی‌اعتقاد می‌کند و فساد باطن فرد را به او نشان می‌دهد؛ هرچند اگر وی مشکل خود را بیابد و در اطاعت‌پذیری از صاحبان ولایت، بر آلودگی‌های خود غلبه کند و پایداری نشان دهد، می‌تواند باطن ناراستِ خود را تحت تربیت و اِشراف استاد معنوی، تصفیه سازد و کاستی‌های لقمه و نطفه را که به گونهٔ شک، وسوسه، وسواس، بدبینی و سوءظن به اولیای الهی نمود می‌یابد، جبران کند؛ اگر خباثت و عناد ذاتی نداشته باشد؛ هرچند چنین خباثتی نیز توسط برخی اذکار، قابل مهار می‌باشد تا فرد به خونریزی و فساد دست نیالاید.

اذکار برای آن‌که خاصیت داشته باشد، نیازمند کوره است و کورهٔ ذکر، صلوات می‌باشد. ذکر، بدون حرارت صلوات و سلام بر محمد و آل محمد، خاصیتی ندارد و به نتیجه نمی‌رسد.

صلوات، آنتی‌بیوتیک اذکار می‌باشد که مانع ضرررسانی و خسارت ذکر می‌شود. ذکر بدون صلوات، آسیب می‌رساند. با مداومت بر ذکر صلوات، می‌توان مانع آفات ذکر شد. صلوات، در نماز و در بیش‌تر ادعیه وارد شده است.

1- شیخ طوسی، الغیبة، ص 345.

بسمله

خداوند در انجام کارهای خود، دارای شگرد می‌باشد و سیستم و نظم دارد.

یکی از شگردهای کاری حق‌تعالی، استفاده از بسمله در انجام فعل خود می‌باشد. بسمله، ذکری است که خداوند در ابتدای کارهای خود، به‌ویژه در ابتدای سوره‌های قرآن‌کریم، از آن بهره برده است؛ ذکری بسیار عجیب و مهم که در ابتدا و اول هر کار، از جمله ذکرگویی، استفاده می‌شود. ما به تجربه، «بسم‌اللّه» را همیشه به عنوان نخستین ذکر داشته‌ایم. باید توجه داشت که ما ذکر صلوات را ـ که خاصیت زنگارزدایی و از بین بردن حجاب‌های ظلمانی و معایب اخلاقی و نفسانی دارد ـ به عنوان نخستین ذکر سلوک عامِ محبی معرفی نمودیم؛ اما بسمله را نخستین ذکر خاصِ محبوبی می‌دانیم که نیازی به چیزی، حتی به صلوات، ندارد و برای کسانی مناسب است که صفای لازم و آمادگی برای سلوک خاص محبوبی را دارند. نخستین استفاده از «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم» به این است که بتوان آن را ذکر لفظی و زبانی خود قرار داد. برای این کار، باید تمرین داشت. هم‌چنین باید معنای استقلالی (نه ذیلی) این ذکر را دانست تا بتوان در گفتن آن، قصد انشا داشت. ما معنای بسمله را در جلد دوم «تفسیر هدی» و کتاب مستقل آن، «چهرهٔ عشق» توضیح داده‌ایم. باید خود را تمرین داد که این ذکر را به صورت ثابت و دایمی آورد. هم‌چنین در گفتن این ذکر ـ که ذکری کامل و تمام است ـ نباید چیزی را همراهِ آن ساخت و بهتر است بر گفتن همین فراز تام بسنده کرد.

اگر کسی ذکر «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم» را برای مدتی مداومت داشته باشد، به مقامی می‌رسد که فرشتگان به دل وی وارد می‌شوند و به او علم می‌آموزند. وی دارای توان الهام (وحی) می‌شود و فرشتگان وحی‌آور را می‌یابد.

مداومت بر این ذکر، ذکرپرداز را در مدتی که باید از آن استفاده داشته باشد، از دیگر ذکرها بی‌نیاز می‌سازد؛ زیرا بسمله، ذکری کامل و تمام است که برای تمامیت خود به چیزی نیاز ندارد.

منبع: علوم و نظرگاه‌های شاخص (جلد سوّم)